ΟΔΥΣΣΕΑ ΕΛΥΤΗ " ΑΝΟΙΧΤΑ ΧΑΡΤΙΑ " (πεζά κείμενα)

                                                                                (5η εκδ. Ίκαρος, 2000)

1.ΠΡΩΤΑ- ΠΡΩΤΑ Η ΠΟΙΗΣΗ

·         Ήθελα, στο βάθος, να τραγουδήσω αλλιώς απ’ ό,τι τραγουδάνε οι άλλοι- κι ας ήτανε και φάλτσα. Θέλω να πω ότι το βάρος της γοητείας έπεφτε στην παράβαση. Που σιγά-σιγά, με τα χρόνια, είδα ότι ήταν πολύ περισσότερο μια πρόγευση της βαθύτερης αλήθειας που κουβαλά μέσα της η νεότητα χωρίς να το γνωρίζει, παρά μια σκέτη αυθαιρεσία, ώστε να την κρίνεις με συγκατάβαση και να την προσπεράσεις. Και πως, το κάτω-κάτω, αν με είχε οδηγήσει στα αμαρτήματα που απαρίθμησα, έφταιγε η απειρία μου η προσωπική και όχι, καθόλου, η ίδια η αρχή, που με έβαζε να δυσπιστώ σε καθετί το παραδεδεγμένο και συστηματικά να το αντιστρατεύομαι.  5

·         Και προσωπικά πιστεύω ότι έχει πάντα περισσότερα να μας πει ένα παρθένο μάτι που μόλις επέστρεψε από το γύρο των γνωστών μας πραγμάτων, παρά ένα μάτι κοινό, που αξιώθηκε να πλανηθεί σε περιοχές παρθένες.9

·         Είναι η απουσία της φαντασίας που μεταβάλλει τον άνθρωπο σε ανάπηρο της πραγματικότητας. 9

·        Κι όμως από το τι είναι στο τι μπορεί να είναι περνάς μια γέφυρα που σε πάει, ούτε λίγο ούτε πολύ από την Κόλαση στον Παράδεισο. Και το πιο παράξενο: έναν Παράδεισο φτιαγμένον από τα ίδια υλικά που είναι φτιαγμένη ακριβώς και η Κόλαση. Δεν είναι παρά η αντίληψη για τη διάταξη των υλικών που διαφέρει- ας τη φαντασθεί κανένας επάνω στην αρχιτεκτονική της ηθικής και των αισθημάτων για να καταλάβει - , αλλά που είναι αρκετή ωστόσο για να προσδιορίσει την απροσμέτρητη διαφορά. Εάν η πραγματικότητα, που τη διαμορφώνουν με το ήμισυ του δυναμικού των αισθήσεων και των αισθημάτων τους οι άνθρωποι δεν επιτρέπει για την ώρα και ίσως δεν επιτρέψει ποτέ, την άλλη αρχιτεκτονική ή αλλιώς την επαναστατική ανασύνθεση, το πνεύμα μένει ελεύθερο και για την αντίληψή μου παραμένει το μόνο που μπορεί να την αναλάβει. 10

·        Αλλά με τις ξόβεργες μπορείς να πιάνεις πουλιά – δεν πιάνεις ποτέ το κελαηδητό τους. Χρειάζεται η άλλη βέργα, η βέργα της μαγείας και ποιος μπορεί να την κατασκευάσει αν δεν του’ χει από μιας αρχής δοθεί; 11

·         Η αίγλη της νεότητας είναι ως ένα σημείο, αίγλη του σφάλματος. Ζηλιάρηδες γέροι που όλα σας τα’χετε προβλέψει. Δε θάρθει ποτέ το αηδόνι να λαλήσει πάνω στη σωφροσύνη σας. Μωρέ δε θάρθει, δε θάρθει. 12

·         Αγριεμένα βελάζανε τα κύματα. 13

·         Κάθε νίκη από χιλιάδες μικρές ήττες καμωμένη. 15

·        Ας ευχόμαστε, ας κάνουμε το παν για να υπάρξουν μια μέρα πέντε και δέκα Διονύσιοι Σολωμοί, έτσι που να εξαναγκαστούν οι άλλοι να προσέλθουν στα Νέα Ελληνικά, όπως τους εξανάγκασαν να προσέλθουν στα Αρχαία οι Πίνδαροι και οι Ψάπφες. 25

·        Στα παραμύθια, στα τραγούδια, στις λαϊκές παραδόσεις , το συναντάμε συχνά. Οπουδήποτε ξεσπάει ο άνθρωπος, κι αφήνει τα ένστικτά του να μιλήσουν, πετάει. Θέλω να πω, πάει αντίθετα προς τους φυσικούς νόμους που τον καθηλώνουν. Διαμαρτύρεται για μιαν ακόμη παρ’ ολίγον περιπέτεια που δεν του δόθηκε να χαρεί. Θέλει να κατακτήσει, να βιάσει, να εκσπερματώσει, να προεκτείνει τις σωματικές του δυνάμεις σε όλο το μάκρος των νοητικών του λειτουργιών. Αυτά τα κράνη και τα σπαθιά που τα παλεύει από μικρός, οι ξεκοιλιασμένες κούκλες και τα ξεχαρβαλωμένα ρολόγια τι άλλο νόημα μπορεί να έχουν; 32

·         Ζητώ συγγνώμη για τον εύκολο συμβολισμό, αλλά η εποχή μας σ’ αυτήν ακριβώς την αλήθεια συμποσούται: μια καταπληκτική τεχνική πρόοδος αγωνίζεται να θεραπεύσει τα δεινά που προκαλεί στον άνθρωπο μια καταπληκτική τεχνική πρόοδος. Βρισκόμαστε μακριά από την εποχή που ο άνθρωπος ονειρευόταν ένα πουλί. Από τη στιγμή που πέταξε το πρώτο αεροπλάνο, εκείνος έχασε τα φτερά του. Τα φτερά που , είναι αλήθεια, πολύ συχνά τον απομάκρυναν από ένα τέλος σε ειρηνικό κρεβάτι. και ύστερα; Στο αναμεταξύ εκείνος εκσπερμάτωνε. Θέλω να πω, του δινότανε η ευχέρεια να ξοδέψει όχι μόνο ένα ποσοστό από το λευκό εκείνο σπέρμα που αναλογεί στον κάθε άνθρωπο και που έτσι ή αλλιώς ακόμη και χωρίς συνεταίρο, βρίσκεται τρόπος να βγει, μα κι ένα μεγάλο ποσοστό από το άλλο, το μαύρο σπέρμα, που – δεν είναι η θέση εδώ να αναρωτηθεί κανείς «γιατί»- συμβαίνει να περικλείνει στα βάθη της η ψυχή του. Και που επίσης , αν δεν ξοδευτεί με τη μέθοδο του απροσδόκητου ( θα έπρεπε να πω : του θαύματος) ή  της οποιασδήποτε περιπέτειας, κινδυνεύει να τον οδηγήσει στην παράκρουση. Όλες αυτές οι περιπλανήσεις των λαών που διαβάζουμε στα παλαιά χρονικά, η μόνιμή σχεδόν διαβίωσή τους χωρίς αστυνόμευση, το παρθένο έδαφος που πρωτοπατούσανε, οι ληστείες, οι απαγωγές, οι αρπαγές… αντιστοιχούσανε σε ποταμούς σωστούς μαύρου σπέρματος που αποτρέπανε κάθε ιδέα κόρου ή ανίας, και χαλαρώνανε τα ελατήρια ενός νευρικού συστήματος που αντέχει στα πάντα εκτός από την αχρησία.  34

·        …Κι όταν από την επαύριο της ειρήνης και ύστερα ένας Θεός Αρχιλογιστής το’ βαλε πείσμα και το κατάφερε, μέσα σε λίγες δεκαετίες να χωρέσει εκατοντάδες εκατομμυρίων ανθρώπους σε μικροσκοπικές κυψέλες, καταγραμμένους στις μυριάδες καρτέλες μιας αόρατης Εξουσίας, εξαναγκασμένους να ακολουθούν τους ρυθμιστικούς κανόνες μιας οικουμενικών διαστάσεων υπερμεγέθους βλακείας. 35

·        Ο ασυγχρονισμός της φύσης και του ανθρώπου έφερε τον ασυγχρονισμό της ψυχής και του σώματος. Όπου δεν ακούγεται αηδόνι, ακούγεται κοκτέιλ Μολότωφ. Τα πουλιά εκδικούνται, δε  φοίτησαν αυτά ποτέ τους στο Κατηχητικό. 35

·        Θέλουμε δε θέλουμε, είμαστε όλοι μας δέσμιοι μιας ευτυχίας που από δικό μας λάθος αποστερούμαστε. Να από πού ξεπηδά η προαιώνια λύπη της αγάπης. 43

·         Έτσι, ανάμεσα από το αδιάφορο «μεγάλο κοινόν» και τις «εχθρικές Εξουσίες» πέρασα όπως ανάμεσα από τις Συμπληγάδες . Κι ότι δεν υπάρχει χρυσόμαλλο δέρας είναι ψέματα. Ο καθένας από μας είναι το χρυσόμαλλο δέρας του εαυτού του. Κι ότι δεν αφήνει ο θάνατος να το δούμε και να το αναγνωρίσουμε είναι απάτη. Πρέπει να αδειάσουμε το θάνατο από αυτά που τον έχουν παραγεμίσει, να τον φτάσουμε στην απόλυτη καθαρότητα, για να αρχίσουν να ξεχωρίζουν μέσα απ’ αυτόν τα αληθινά βουνά και η αληθινή χλόη, ο γδικιωμένος κόσμος γιομάτος δροσοσταλίδες που λάμπουν καθαρότερες από τα πιο πολύτιμα δάκρυα. Να τι είναι αυτό που περιμένω κάθε χρόνο, με μια ρυτίδα περισσότερο στο μέτωπο, μια ρυτίδα λιγότερο στην ψυχή: την πλήρη αντιστροφή, την απόλυτη διαφάνεια… 45

2.ΤΑ ΚΟΡΙΤΣΙΑ

·        Θλίψη δε μου έτυχε να βρω στη σάρκα και, κατά τα φαινόμενα, δεν έχω διαβάσει ακόμη όλα τα βιβλία. Είμαι ανώριμος. 157

·        Ή μήπως αυτά όλα που κατασταλάζουν με την πείρα και με τα χρόνια στο νου του ανθρώπου είναι τα ίδια μ’ εκείνα που προϋπήρχανε μέσα του σε νεανική κατάσταση όταν ήταν ανώριμος;

Μήπως τότε μόνον τα ζωντανά κύτταρα, τα ερυθρά αιμοσφαίρια, μετακινούν ευκολότερα τα πράγματα μέσα στη φαντασία, κι ο αληθινός ποιητής, αυτός γνωρίζει να την κρατά σε παρθενική κατάσταση, όταν εμείς περιμένουμε να συρρικνωθεί πρώτα και τότε πια να την παραδεχτούμε; Προς τι αυτή η εχθρότητα; Όχι, όχι, όσο για μένα το λέω: φοβούμαι ότι φοβούμαστε περισσότερο απ’ ό,τι πρέπει τη σκληρότητα που έχει κάθε νέος οργανισμός να μας υπενθυμίζει μέσα απ’τις χίλιες αιτίες που μας απελπίζουν ότι η ζωή συνεχίζεται. 157-8

·         Πότε, μα πότε θα μπορέσουμε να νιώσουμε όλοι μας πόσο βαθύ, σοβαρό, γοητευτικό πράγμα είναι η ζωή; Να τη δούμε, να τη βλέπουμε δηλαδή ολοένα, σε κάθε δευτερόλεπτο, διαφορετική, παρθένα, παθητική, μεταθέτοντας το στοιχείο του αιώνιου από τα χαρακτηριστικά μιας άυλης έννοιας, όπως είναι η μορφή της, στα χαρακτηριστικά του ίδιου του γίγνεσθαί της; Σ’ όποια στιγμή κι αν παραμερίσουμε τις αραχνιασμένες ιδέες, που μας εμποδίζουν να σταθούμε ανεπηρέαστοι αντικρύ της, θα διαγνώσουμε μέσα στα βάθη του είναι της όλα όσα και μέσα στο βάθος του δικού μας είναι αξεδιάλυτα ζουν συμπλεγμένα, όλα όσα μάταια προσπαθούμε να βάλουμε από τη μια μεριά κι από την άλλη  μεριά, τονίζοντας από αδυναμία –ίσως και από συνήθεια – τις αντιθέσεις τους. Η χαρά και η θλίψη, το πάθος και η έκσταση, το όνειρο και η δράση, ο φόβος κι η ελπίδα, η θέρμη κι η δροσιά, το ναι και το όχι, ρέουνε, ρέουνε μέσα σ’ αυτά τα βάθη και συνθέτουν αδιάκοπα με τις διασταυρώσεις τους τις εξακολουθητικές και τις αλλεπάλληλες χίλια σημεία όπου κάθε μερική αντίφαση εξαφανίζεται κι ένα πάλι σημείο τελικόν όπου η αντίφαση των χίλιων αυτών σημείων οριστικά εξαφανίζεται. Και το σημείο τούτο, το συμφιλιωμένο πια με το θάνατο, δεν είναι άλλο από το κινούμενο άγαλμα της ζωής, αυτό που προχωρεί με τα βήματά μας, κοιτάζεται με τα μάτια μας, προτείνεται με τα στήθια μας, αυτό που βλέπει μια μέρα τον Ποιητή να’ρχεται με το ρυθμό ενός χορού αρχέγονου για ν’ακουμπήσει ευλαβικά στα πόδια του ένα μάτσο αγριολούλουδα. 160-1

·         Φτάνουμε σιγά σιγά να μην πιστεύουμε στον εαυτό μας προς χάριν εκείνων που δεν πιστεύουν -που δεν θέλουν να πιστεύουν -στο δικό τους εαυτό. 165

·         Μια πέτρα, ένα φυτό, ένα κορίτσι, αν στο βάθος έχουνε μια δική τους ζωή, ανεξάρτητη από την ταραχή ή την αταραξία της επιφάνειάς τους, ετούτο σημαίνει κιόλας ότι η Ποίηση και γενικά η Τέχνη μας δημιουργούν σφαλερά την εντύπωση ότι προσθέτουνε ή παραλλάζουνε ή ξεπερνούνε τη ζωή ενώ, στην πραγματικότητα, δεν κάνουν παρά να αποκαλύπτουν ένα μέρος από τη βαθύτερη ουσία της ή να αποδίδουν απλά και μόνο, με μιαν ένστικτη μιμητική ικανότητα, τη θαυμαστή λειτουργία της. 167

·         Ο Δημόκριτος, υποστηρίζοντας ότι καθετί που φανερώνεται στον άνθρωπο και του δίνει την αίσθηση ότι υπάρχει, είναι κιόλας αληθινό. Ο William Blake γράφοντας πως αυτό που σήμερα μοιάζει αυταπόδεικτο κάποτε δεν ήτανε παρά ένα γέννημα της φαντασίας. Ο Shelley λέγοντας ότι όργανο του Αγαθού με την ηθική έννοιά του, είναι η φαντασία – δεν μιλούσανε όλοι τους πιστεύω παρά για τη λειτουργία εκείνη που ξέρει να αξιοποιεί τη μνήμη και να στρέφεται κατά το μέλλον. Συνθετική στην εσώτατη φύση της, όσο και στην ανελικτική της πορεία, κι αναγκάζοντας τα στοιχεία του κόσμου των φαινομένων να παραιτηθούν από το ρόλο που τους υπαγόρεψε μια συμβατική κι εφήμερη αξιολόγηση, έτσι που να υπακούσουνε στη φωνή της, ίδια καθώς είχε – λίγο πριν – υπακούσει κι εκείνη στη φωνή της συγκίνησης, η δημιουργική φαντασία, με το να έχει ιδρύσει μέσα στην ήπειρο του Λυρισμού το πιο ισχυρό της κράτος, έπρεπε κιόλας να βρει ένα όργανο εκφραστικό, προικισμένο πέρα για πέρα με τις ίδιες βασικές δυνατότητες, τις ίδιες αδιαφιλονίκητες αρετές. Έπρεπε να βρει ένα όργανο ικανό να κλείνει μέσα του την ανώτερη σύνθεση των αντιθέσεων και να δημιουργεί με περιεκτικές, ευκίνητες και δυναμικές εικόνες, πολλών διαφορόχρωμων διαθέσεων, αποτελέσματα προσιτά στον άνθρωπο, ανάλογα όχι πια με το βαθμό της μεγάλης του παιδείας, ή της εγκυκλοπαιδικής του μόρφωσης, αλλά με το βαθμό της συναισθηματικής του ή όχι δεκτικότητας. 168-9

·         …χρειάζεται λίγη σιωπή κι ύστερα ν’ακούσουμε πάλι με παρθένο αυτί τον ψίθυρο της μεγάλης λεύκας των λογισμών μας. 169

·         Τουλάχιστον να υποψιαζόντουσαν τι πικρές ρίζες χρειάζεται να σαλέψουν, τι σκότος να αντισταθμιστεί, για να αντέξει η αθωότητα στις ημέρες μας! Μπα! Εμείς καταλαβαίνουμε από φέρετρα. Κοιτάζουμε κιόλας τον ανώριμο συνομιλητή μας προστατευτικά, σα να’μαστε οι μόνοι κάτοχοι του μυστικού ότι ο άνθρωπος πεθαίνει. 171

·         Δεν ωτακουστούμε αρκετά στις πόρτες της μυστικής συνομιλίας των πραγμάτων – να τι μας συμβαίνει. Εξ ού και όταν μια φράση, ρεαλιστική για τον ουρανό, παραστρατήσει ως τα χείλη μας την εκλαμβάνουμε για φανταστική. Και με το κεφάλι κάτου και τα πόδια στον αέρα εξορκίζουμε το φάντασμα της πραγματικότητας να μας το επαναστρέψει. Αλλά είναι πάντοτε αργά στη σκέψη μας όταν ο ήλιος ανατέλλει στη φαντασία μας . Κι ο θάνατος ημερονύκτια δεν έχει. 173

·         Σήμερα, οπόταν η συγκίνηση έχει γίνει απαιτητικότερη, μονάχα η βίαιη χειρονομία της φαντασίας μπορεί να ελπίσει σε αληθινά δάκρυα. 178

·         Δώσε να μη χάσω ποτέ το αίσθημα του Κολόμβου. Υπάρχουνε τόσα μικροπράγματα που το γύρο τους κανένας δεν αξιώθηκε ακόμη να κάνει.  185

·         Η ωριμότητα –να την, αυτή είναι: πρόσφορη να υπηρετεί όλων των ειδών τους υπολογισμούς, να διακονεί όπου λείπει η καρδιά και πρωτοστατεί το συμφέρον. Αν τα δάχτυλά μας δεν ήταν μουδιασμένα από τόσων αιώνων δουλεία ( και δεν εννοώ μόνον τη σουλτανική, που γι’ αυτήν επιτέλους υπήρχανε ανέκαθεν Κολοκοτρωναίοι ικανοί να την αποβάλουν με σκέτο σαπουνόνερο), θα διατηρούσαμε κάποιαν οικειότητα με τη μυστική συναλλαγή των φυσικών στοιχείων και δεν θα εκλαμβάναμε το Αιγαίο για γραφικότητα, ή τα κορίτσια για επιπολαιότητα νεανική, όπως ο πρώτος τυχόν αναίσθητος ή βλαξ. 191

·         Σημασία έχει η υποταγή, και τώρα τελευταία μάλιστα η υποταγή στα συμφέροντα του συνόλου. Έτσι, στο όνομα αυτού του συνόλου, που είμαστε εμείς οι ίδιοι, εκατομμύρια μικροί θάνατοι σημειώνονται μέσα στον μεγάλο, προτού προλάβει να επισυμβεί. Γινόμαστε οι ίδιοι εμείς κάθε στιγμή κι από λίγο δολοφόνοι. 192

·         Κι όμως, όταν ζητάς ψάρια, ρίχνεις δίχτυα. Περιμένεις ώρες σκυμμένος πάνω στο νερό. Και , ξαφνικά, το προσδοκώμενο σού’ ρχεται από τον αέρα. Μπα;  Όλα τα ψάρια δε βρίσκονται στη θάλασσα. 193

·         Όταν κοίταξα το ρολόι μου, θυμάμαι, ήταν ακριβώς «Άνοιξη παρά τέταρτο». 194

·         Η λέξη αυτή – αγάπη! αγάπη! – φωτοβολώντας με μυριάδες πρίσματα μια στιγμή ευτυχίας που η τύχη θα παίρνει κάθε φορά για να τη χαρίζει σε δυο πάντοτε καινούριους ανθρώπους, ρίχνεται με ριπές ουράνιας τραμουντάνας απάνω από στέγες και σύννεφα. 196

3.ΤΑ ΟΝΕΙΡΑ

·        Καταλαβαίνετε δηλαδή: το ένα τρίτο της ζωής μας είναι αμελητέο, καταδικαστέο, ίσως και ανήθικο. Και αν είχε τρόπο η κοινωνία να μας παρακολουθεί στον ύπνο, είναι σίγουρο πως θα βρισκόμασταν κάθε λίγο και λιγάκι στα δεσμωτήρια. Δεν υλοποιεί φαίνεται κανένας τα συναισθήματά του ατιμωρητί. Ακόμη και όταν οι άλλοι δεν επεμβαίνουν, επειδή δεν έχουν τον τρόπο, αναλαμβάνουμε οι ίδιοι εμείς να απομονώσουμε και να ρίχνουμε στον ιδιωτικό μας Καιάδα κάθε τέτοιου είδους ελευθερία. Επειδή μπορεί να την υμνολογούμε κάθε μέρα την ελευθερία, να την επικαλούμαστε, μόλις όμως μας έρθει, της κλείνουμε την πόρτα. 201

4.Ο ΖΩΓΡΑΦΟΣ ΘΕΟΦΙΛΟΣ

·         Λίγη καθαρή καρδιά ζητάει πάντοτε το Απίθανο για να φανερωθεί. 259

·         Αυτή είναι η Δικαιοσύνη που διαφεντεύουν ομόθυμα, επίμονα, εκνευριστικά, όλα μαζί τα τζιτζίκια. Είναι ένας παράξενος μηχανισμός από αντισταθμίσματα που κάνει το φως να’ ναι γεμάτο σκότος, το κάμα γεμάτο από μυστική δροσιά, το θόρυβο γεμάτο από σιωπή ατέρμονη, ατελεύτητη. Που σημαίνει ότι έχουν αρχίσει να μπαίνουν η μια μέσα στην άλλη και να επωμίζονται αμοιβαία τις ευθύνες τους οι αισθήσεις. 260

·         Γιατί ο έρωτας, το μυστήριο , η γνώση, όλα στα μέρη αυτά θα’ λεγες ότι ακολουθούν την κατεργασία των φυσικών στοιχείων. Τόσο που αν απομονωθεί κανείς στα βάθη ενός μπαξέ της Γέρας, για να ωτακουστήσει σα μαθητής, μπορεί, συντέμνοντας τη γνώριμη βραδύτητα της φύσης, να καταμετρήσει στάλα στάλα τη σοφία που ξέρει να πήζει μαζί με το φως, μέσα σ’ ένα ρόδι, ο ήλιος. Τα δόντια, όταν η στιγμή φτάσει να δαγκώσουν, δεν είναι πια ο χυμός, είναι η αλήθεια που ξεχειλίζει ανάμεσά τους, λερώνοντας υπέροχα το πηγούνι. Και συμβαίνει ώρες πολλές μετά το ηλιοβασίλεμα, η γεύση του καρπού ν’ αφήνει μια στυφάδα στον ουρανίσκο, ίδια με τη συνείδηση της μοίρας της ανθρώπινης που κατασταλάζει όταν η νύχτα πέφτει αργά στην ψυχή μας. 262

·         Άνθρωπος ο Θεόφιλος, αλλά με τη στοιχειώδη και πρωτογενή σύσταση ενός φυτού, ακολούθησε τη διαδρομή της ανθοφορίας και της καρποφορίας χωρίς να προσβληθεί ποτέ του από τα ζιζάνια που έσπειραν με τις θεωρίες τους για την ενοχή και την αμαρτία οι θρησκείες. 266

·         Σάμπως μια μυστική φωνή να του δίδαξε ότι η ελευθερία είναι πάντοτε μια σχέση αντίστροφα ανάλογη ανάμεσα στον πλούτο των υλικών αγαθών και στον πλούτο της ψυχής, περιορίζει τις πρακτικές του ανάγκες στο ελάχιστο.  Ένα πιάτο φαΐ, ένα ρούχο, ένα σελάχι με μπογιές. Κι εκτείνει τις παρορμήσεις του τις ψυχικές σ’ ένα μήκος απέραντο ζωγραφικών οραμάτων. Έτοιμος να πορευτεί μέσα στη γενική χλεύη, που κάτι του λέει ότι δε θ’ αργήσει να’ ρθει. 267

·         Τον κορόιδεψαν, τον γιουχάισαν, κάποτε έφτασαν και να τον πετροβολήσουν. Κι η απόκρισή του ήταν ένας Καραϊσκάκης, δυο φορές πιο μεγάλος από τον Αι Γιώργη, «εν ξιφήρεις» όπως έγραφε ο ίδιος αποκάτω. 268

·         Λένε πως η πιο σοβαρή πράξη ενός παιδιού δεν είναι η μελέτη του, είναι το παιχνίδι. Σε ό,τι μας επιβάλλεται, κάνουμε απλά και μόνο το καθήκον μας, ενώ σε ό,τι ασκούμε από δική μας πρωτοβουλία, εξαπολύουμε ολόκληρη τη φαντασία μας. 279

·         Γι αυτόν ισότιμα με το σώμα του Χριστού, υπάρχουνε τα λιβάδια με τις ανεμώνες και τα λιόδεντρα που αφήνουν ανάμεσα στα δάχτυλά τους να περάσει η θάλασσα. Και δεν τον ενδιαφέρει τόσο πια ο αυστηρός άγιος και πρωτοστάτης των θαυμάτων, όσο ο ασυγκράτητος πολεμιστής και πραγματοποιός των κατορθωμάτων της φυλής του. Που θα πει ότι σε ένα μυστικό διαμέρισμα της ψυχής του, περιληπτικά, η μετάσταση από τη θεοκρατική τυπολογία στην εγκόσμια περιπτωσιολογία, που οι άλλοι λαοί αναπτύξανε φυσιολογικά σε μεγάλο μήκος χρόνου και που ο Ελληνισμός δεν πρόλαβε να γνωρίσει,  έχει συντελεστεί.282

·         …Έτσι, όπως αγαπά να διαλέγει και να εκδηλώνεται στις κρίσιμες στιγμές η πρώτη φύση των πραγμάτων. 294

·         Το νόμισμα μιας ανεμώνας το εξαργυρώνει κανείς βλέποντάς το. Αν υπάρχουνε τόσο λίγοι Κροίσοι στην εποχή μας είναι γιατί λίγοι, ελάχιστοι, πραγματικά ξέρουν να βλέπουν. 297

·         … πραγματοποιεί άθελά του μια επιβραδυντική επιμήκυνση της παιδικής του ηλικίας. 297

·         Και ότι σε τελική ανάλυση, την αληθινή φύση των πραγμάτων ή την ανακαλύπτεις ξανά και αφού πρώτα διατρέξεις όλη την περίμετρο του μυστηρίου τους ή τη συλλαμβάνεις ακαριαία, πριν ανάμεσα σε σένα και σε κείνο παρεμβληθεί τίποτε το ξένο ή το παρείσαχτο. 300

5.ΤΟ ΧΡΟΝΙΚΟ ΜΙΑΣ ΔΕΚΑΕΤΙΑΣ

·         Νάχεις ή όχι γράψει ποιήματα δεν έχει τόσο σημασία, όσο να έχεις υποφέρει, παθιαστεί, σκιρτήσει γι’ αυτά που έτσι κι αλλιώς οδηγούν στην Ποίηση. 319

·         Χίλιες φορές καλύτερα να δοκιμαστείς σε κάτι και να αποτύχεις παρά να μείνεις εδώθε από τον κίνδυνο και να βολευτείς μες στην αφάνεια. Είναι όμως τόσο λίγο δική μου, όσο λίγο είναι η ίδια η ψυχή μας απέναντι στις άγνωστες δυνάμεις που την κατευθύνουν. 320

·         Οπωσδήποτε όμως συνιστά μια μεταφυσική όπου το φαινόμενο της γλώσσας , με τον ίδιο ακριβώς τρόπο που ένα τοπίο δεν είναι διόλου το άθροισμα μερικών δέντρων και βουνών αλλά μια πολυσήμαντη παρασημαντική, δεν είναι κι εκείνο διόλου το άθροισμα μερικών λέξεων-συμβόλων των πραγμάτων αλλά μια ηθική δύναμη που η ανθρώπινη διάνοια την κινητοποιεί, ωσάν να προϋπάρχει από τα πράγματα για να  τα δημιουργήσει ίσα- ίσα, και μόνον έτσι αυτά να υπάρξουν. Από κει και πέρα η αναλογία ανάμεσα στη φθογγολογική σύσταση των λέξεων και στο υλικό περιεχόμενο που καλούνται αυτές να δώσουν στα φαινόμενα, μοιάζει να έχει τον αναπότρεπτο χαρακτήρα της Μοίρας ή των πρώτων φυσικών στοιχείων. 329

·         Σίγουρα θα έπρεπε να υπάρχει κάποιος άλλος δρόμος, παράλληλος με το δρόμο της λογικής που αν τον έπαιρνε κανένας με θάρρος μπορούσε να τον βγάλει  μακριά, σε χώρους ανυποψίαστους, όπου όλα θα ήταν πιθανά και πραγματοποιήσιμα. Ποιος ξέρει. Μπορεί τότε να γελούσαμε μ’ αυτά που ως τώρα θεωρούσαμε ανεξιχνίαστα και μας γεμίζανε άγχος. Και ο θάνατος μπορεί τότε να ‘ παιρνε κι αυτός το άλλο, το αληθινό νόημά του. Η ομαδική ακύρωση των ιδιοτήτων που είχαμε μάθει να αποδίδουμε στα πράγματα θα έδινε το δικαίωμα να καθίσουμε την πραγματικότητα στο σκαμνί. Ο Έρωτας, η Ποίηση, ο Έρωτας και η Ποίηση αξεχώριστα, όφειλαν να μας δίνουν το παράδειγμα. 339

·         … μου το επέβαλλε η νεότητά μου σαν ανάγκη ρομαντική να ηδονισθώ με τον πόνο, συνεπής άλλωστε προς τη χριστιανική μου προέλευση.. 341

·         Παρ’ όσα λένε η νεότητα δεν είναι πάντοτε , σε όλες τις εποχές η ίδια. Μέσα στην αγκαλιά μιας ερωμένης οι εικοσαετείς όλων των αιώνων και όλων των πολιτισμών μπορεί για μια στιγμή να εξομοιώνονται. 376

·         Κάποτε όμως δε σου αρκεί η όμορφη γυναίκα μήτε η ερωτική πλήρωση που σου προσφέρει. Σου χρειάζεται η δύστροπη και η αμαρτωλή που θα σε κάνει να ελέγξεις τα αισθήματά σου απαρχής. 377

·         Αλλά από τη στιγμή που παύουν να ακολουθούν το νήμα της φωνής των ποιητών τους οι λαοί βαδίζουν κατευθείαν στην άβυσσο. 397

·         Δυστυχώς, και σ’ αυτόν ακόμη τον τρόπο που αντιμετωπίζουμε τη δυστυχία, οι άνθρωποι δεν είναι εύκολο να συνεννοηθούμε. Το ζήτημα είναι ως πού φτάνει να  βλέπει ο καθένας. Πόσο μέρος από την πραγματικότητα μπορεί να χωρέσει το οπτικό του πεδίο. Το δήλον της Τραγωδίας – ένα λογχισμένο κορμί και δυο αναστραμμένα μάτια ή το λανθάνον – μια καρδιά που πάλλει κρυφά επειδή πιστεύει τη ζωή, στην ουσία της, αθάνατη. 406

·         Έτσι, ο κίνδυνος, την ίδια στιγμή που απειλεί να εξαφανίσει κάτι, το ανεβάζει στη συνείδηση και το δείχνει σε όλη του την αξία, σε όλη του τη λάμψη. Στα χρόνια του Μπούχενβαλδ και του Άουσβιτς, ο Ματίς ζωγράφισε τα πιο χυμώδη και τα πιο ωμά, τα πιο γοητευτικά λουλούδια ή φρούτα που έγιναν ποτέ, λες και το θαύμα της ζωής αυτό καθαυτό, βρήκε τον τρόπο να συσπειρωθεί μέσα τους για πάντα. Γι αυτό μιλάνε ακόμη σήμερα καλύτερα από την πιο μακάβρια πτωματογραφία της εποχής. Γιατί ο δημιουργός τους αρνήθηκε να «ποντάρει» (ας μου συγχωρεθεί η λέξη) στο λεγόμενο «αίσθημα» και στις ομοιοπαθητικές του ιδιότητες και προτίμησε να υπακούσει όχι στα φαινόμενα, αλλά στην αντίδραση που προκαλούν αυτά μες στη συνείδησή του. Μια ολόκληρη φιλολογία έκανε το λάθος στα χρόνια μας να παραβγεί με τα γεγονότα και να πλειοδοτήσει στη φρίκη, εκεί που θα έπρεπε να την αντισταθμίσει. Αλλά όταν ο έντεχνος λόγος συναγωνίζεται απλά και μόνο την πράξη είναι σα να ζητά να βαδίσει με ξένα δεκανίκια και να δείχνει ανάπηρος για το λόγο ότι αποποιήθηκε τα ίδια του τα πόδια. Είναι μα την αλήθεια περίεργο αυτό που συμβαίνει με τον άνθρωπο. Του είναι δύσκολο, του είναι αδύνατον να πιστέψει ότι αυτά που φαντάζεται είναι ίδια με αυτά που βλέπει. Να παραδεχτεί ότι τα φυσικά φαινόμενα είναι κι αυτά φαινόμενα του πνεύματος. Και προτιμά να επαναλάβει δυο φορές την αθλιότητα της ζωής του – μια για λογαριασμό του και μια για λογαριασμό της τέχνης του – παρά να τη μεταβάλει σε μιαν άλλη , διαφορετική πραγματικότητα, πλάθοντας, όπως θα μπορούσαμε να πούμε από δυο σίγουρες φθορές μιαν ενδεχόμενη διάρκεια. 406-7

·         Πρόκειται για ένα αίσθημα εμπιστοσύνης που σου γεννά για τη ζωή η δυνατότητα της Τέχνης να την αναπλάθει σε ένα ανώτερο επίπεδο, να σε πείθει ότι όλα είναι, από ένα σημείο και πέρα εφικτά. 410

·         Κι όμως, θα’ λεγε κανείς ότι η νίκη στην τέχνη είναι πάντοτε με το μέρος της Ήττας. Ίσως και γιατί οι δυνατοί δεν αισθάνονται την ανάγκη να διαβάσουν, ενώ οι άλλοι αποζητούν σ’ αυτά που διαβάζουν τον εαυτό τους. 413

·         Και παραμένει το ερώτημα: τι είναι προτιμότερο; Το κύμα, παρ΄όλο τον κίνδυνο να κάνεις νερά, ή η μπουνάτσα με τη σιγουριά της και την ανία της; Να είσαι ο ελεύθερος σκοπευτής μέσα στην έκφραση ή ο μελλοντικός της συνταξιούχος; Επειδή και τα δύο δε γίνονται. Δε γίνεται η «ομορφιά της αφροσύνης» που ανταποκρίνεται σε μιαν εντελώς ειδική αίσθηση της νεότητας και που είναι μια «χάρις» περισσότερο παρά μια ικανότητα, να προσφέρεται στο ίδιο πρόσωπο μαζί με τις εξασφαλίσεις που παρέχει η φρόνηση. 420

·         Δεν κερδίζεις το μέλλον μονάχα, με μια επανάσταση, όταν πετύχει. κερδίζεις και το παρελθόν. 427

·         …Ωστόσο, θέλω να πιστεύω ότι κάθε φορά κάτι απομένει κι ότι, σε τελική ανάλυση, από αυτά τα κατάλοιπα συντελείται, αν υπάρχει, η αργή και ανεπαίσθητη πρόοδος του ανθρώπου στον πνευματικό τομέα, ίσως μάλιστα η μεγάλη του νίκη αποδειχθεί μια μέρα ότι έχει επιτελεσθεί από τις ατελεύτητες αυτές μικρές του ήττες. 433

·         …Στην Ελλάδα, όπου συνηθίζουμε να νοσταλγούμε σήμερα εκείνα που πολεμούσαμε χθες, χωρίς να μεσολαβήσει και μια μέρα όπου να πούμε ότι απλά και μόνο τα παραδεχόμαστε. 434

·         Ο πόλεμος, για μένα, έχοντας συμπυκνώσει, οξύνει, επιταχύνει και πολλαπλασιάσει όλες τις μύχιες ερωτοτροπίες του ανθρώπου με το πνεύμα του Κακού, είχε κιόλας κηρύξει –καθιστώντας απτά πράγματα τον παραλογισμό και το αδιέξοδο – τη διάλυσή τους. Στο επίπεδο της Λογοτεχνίας, εδώ και μισόν αιώνα, μια ολόκληρη παράταξη με επικεφαλής τον Μπωντλαίρ, ζητώντας από ένστικτο αισθητικό και μόνο, όπως πιστεύω , να κρατηθεί στις περιοχές τις ανεκμετάλλευτες, είχε ρίξει το βάρος της όχι πια στον «άνθρωπο», αλλά στην «εξαίρεση του ανθρώπου» και είχε συνδυάσει τη λατρεία της προς το πνεύμα του Κακού με όλων των ειδών τις ωραιοπάθειες: την ηδονή του απαγορευμένου, της ενοχής, των τύψεων, την επίκληση του πόνου σαν Αγαθού, την αντιπαράθεση του Τεχνητού στο Φυσικό, τη δόξα της Κόλασης στη θέση του πτωχευμένου Παραδείσου.442

·         Από τότε άρχισε σιγά σιγά να σχηματίζεται μέσα μου η αντίληψη ότι δεν μπορεί να έχει νόημα η τεχνική σήμερα παρά μόνον εάν φτάνει πραγματικά στο υψηλό σημείο να γίνεται κι αυτή μέρος του περιεχομένου. Και ότι για τούτο ακριβώς οφείλει να είναι μια επινόηση προσωπική και όχι μια μέθοδος δοσμένη. 449

·         Στην  «κοινή  αγορά» των συγκινήσεων όλοι αγωνίζονται σήμερα, χωρίς να το ξέρουν, να διαμορφώσουν μιαν εσπεράντο. Κι έχουν κάνει τόση πρόοδο που το ύφος μου, οι έγνοιες μου, οι παρορμήσεις μου, να μοιάζουνε μακρινά και ακατανόητα όσο και τα κινέζικα. 451

·          Από το Βορρά κι από το Νότο, ξεκινά με τις οξύτερες τερατολογικές παραμορφώσεις, που αμβλύνονται όσο ανεβαίνουν ή κατεβαίνουν προς τη ζώνη της Μεσογείου και παίρνουν τέλος, το ανθρώπινο σχήμα με όλες φυσικά τις πιθανές συνδυαστικές ελευθερίες όταν φτάσουν ακριβώς εκεί. Ότι ακριβώς εκεί  γεννήθηκε η Λυρική τέχνη, εκεί πρωτοδημιουργήθηκε η έννοια της Δημοκρατίας, εκεί αξιώθηκαν να διδάξουν ένας Σωκράτης και ένας Ιησούς, ίσως να υπερβάλλω, αλλά δεν είναι τυχαίο. Το έχουν ξαναπεί, το ξέρω , αλλά θέλω να το επαναλάβω από τη σκοπιά των ημερών μας που όσο να’ ναι έχει αλλάξει στα μάτια μας η προοπτική των ανθρώπινων γεγονότων. Η ζώνη αυτή είναι μια ακριβής στιγμή όπου όλες οι συνθήκες, όλοι οι παράγοντες, δίνουν τη δυνατότητα στον άνθρωπο να σταθεί ακέραιος, με τον ίδιο τρόπο θα έλεγα που μέσα στο ηλιακό σύστημα μια ανάλογη ακριβής στιγμή επιτρέπει στον πλανήτη Γη και μόνο σ’ αυτόν να κρατήσει επάνω του την ανθρώπινη ζωή. 451-2

·         Εκείνο που πρέπει να γίνεται αδιάκοπα, ατέρμονα, χωρίς την παραμικρή διάλειψη, είναι η αντιδουλικότητα, η αδιαλλαξία, η ανεξαρτησία. Η Ποίηση είναι το άλλο πρόσωπο της Υπερηφάνειας. 459

6.ΠΟΙΗΤΙΚΗ ΝΟΗΜΟΣΥΝΗ

·         Δεν ανήκω σε εκείνους που έχουν τη γνώμη ότι ο πόλεμος πρέπει μοιραία να κυριαρχήσει επάνω μας, να αποστομώσει δηλαδή τις φυσικές ή πνευματικές μας ροπές και να μην αφήσει στο πρώτο επίπεδο του ενδιαφέροντός μας παρά την Ανάγκη. Η Ανάγκη βέβαια υπάρχει και πρέπει να λυθεί και θα λυθεί. Αλλά αν το ψωμί είναι πιο χρήσιμο από την Ποίηση αυτό κιόλας δε σημαίνει πως η τελευταία ετούτη παύει να παραμένει ένας από τους πιο αληθινούς στόχους του ανθρώπου. Από την απλή,  τη μηχανική , την καθημερινή πράξη του, ίσαμε το μυστήριο της γέννησης ή του θανάτου του, κι από τη συμβατική μέσα στην κοινωνία θέση του ίσαμε την αγωνία της ελευθερίας του πνεύματός του, ο άνθρωπος διατρέχει μεγάλες ψυχικές αποστάσεις, πονεί, δρα, ονειρεύεται, κι η ποίησή του, η τέχνη του ανάβουν τις μεγάλες τους φωτιές πέρα, σε περιοχές δυσκολοπροσδιόριστες, εκεί που ίσως μυστικά συνορεύουν η υπέρτατη ευδαιμονία κι η υπέρτατη απόγνωση. 476

·         Σήμερα οπόταν η φθορά εκατομμυρίων σελίδων ποιητικού λόγου έχει κάνει τη συγκίνηση απαιτητικότερη, μονάχα η βίαιη χειρονομία της φαντασίας μπορεί να ελπίσει σε αληθινά δάκρυα. 477

·         Κάθε μέρα που περνάει με κάνει ολοένα και περισσότερο να πιστεύω πως η κατανόηση της ποίησης είναι κάτι το εντελώς άσχετο με ό,τι ως τώρα συνηθίσαμε να ονομάζουμε ευφυΐα, άσχετο με όλα όσα κάτω από το γενικό τίτλο «πνευματικά προσόντα» εξασφαλίζουν, όταν υπάρχουν, στον κάτοχό τους κοινωνικές επιτυχίες και θαυμασμούς. Η κατανόηση αυτή είναι πολύ περισσότερο ζήτημα μιας άλλης ικανότητας που θα μπορούσαμε ίσως να ονομάσουμε ποιητική νοημοσύνη. 479

·        Θα μπορούσε πχ, τότε να διαπιστώσει τι ρόλο απαραίτητο και αναμφισβήτητο παίζει η παρουσία του άλγους στην απόδοση της χαράς, πόσο συντελεί η αγωνία στη γέννηση της ελπίδας, πόσο γενικά για να βρει ένα συναίσθημα την έκφρασή του απαιτεί την αόρατη συμπαρουσία και των άλλων –κυριότατα νομίζω εγώ των πλέον αντιθετικών του. Θα’ βλεπε ακόμη πόσο κάθε ιδέα χρειάζεται κι έναν άλλο, εντελώς δικό της ρυθμό, πόσο μια ορισμένη ηχητική τείνει πάλι να προκαλέσει μιαν αντίστοιχη ψυχική κατάσταση, πόσο σε κάθε εικόνα περιέχεται (πέρα από το καθαρά ζωγραφικό μέρος) μια γενναιόκαρδη μεταμόρφωση του υπάρχοντος κόσμου σε όφελος ενός καινούριου. Μελλοντικού. 485

·        Ο Υπερρεαλισμός είναι ένα πνεύμα που πιστεύει στη ζωή, πιστεύει στην αδιάκοπη μεταμόρφωση της ζωής μέσα στην ίδια της την αιωνιότητα και φιλοδοξεί για τον εαυτό του την ανάγκη να υποστεί ισάριθμες μεταμορφώσεις για να βρίσκεται οπωσδήποτε κοντά της. Από την άποψη αυτή και σα γενική θεωρία μπορούμε να πούμε ότι βρίσκεται πολύ κοντά στο πνεύμα των προσωκρατικών της Ιωνίας. 503

·        Ο Υπερρεαλισμός θέλησε με άλλα λόγια να υποστηρίξει ότι ρίζα του μεγάλου κακού της εποχής μας είναι αυτός ο αθεράπευτος μέσα στην κοινωνία μας διχασμός της έννοιας του πραγματικού κι ότι μόνο τότε ο άνθρωπος θα’ ρθει σε ουσιαστική επαφή με ολόκληρο το νόημα της ύπαρξής του, όταν απολυτρωθεί από τα ορθολογιστικά δεσμά που τον υποχρεώνουν να εκτιμήσει ένα μέρος μονάχα της βαθύτερής του αλήθειας. 505

·        Οι μέθοδοι της λογικής είναι αποτελεσματικές μονάχα όταν εφαρμόζονται στα δευτερεύοντα θέματα της ζωής. Το ουσιαστικότερο, το βαθύτερο μέρος της ανθρώπινης αλήθειας βρίσκεται πολύ πιο πέρα κι ο ποιητής πρέπει να παραιτηθεί από τα τεχνάσματα που επινοεί το ταλέντο του, να περιορίσει και να εξαφανίσει το άτομό του για να μπορέσει να’ρθει σε επαφή με το μυστικό και ανατριχιαστικό ρεύμα της ίδιας της ανώνυμης ύπαρξης. Ό,τι αξίζει περισσότερο εδώ κάτου, ό,τι αποτελεί την καλύτερη μέθοδο γνώσης, είναι ο Έρωτας και η Ποίηση παρμένα ταυτόχρονα και αξεχώριστα, λειτουργημένα χωρίς δεσμά, κι έξω από τα συμβατικά όρια της τρέχουσας κοινωνίας.  506

·        Επειδή εμείς όχι μόνο είμαστε μαζί τους, αλλά υπερθεματίζουμε. Επειδή για μας, υπερπραγματικότητα σημαίνει ολοκληρωτική πραγματικότητα, όπου έχουνε θέση όχι μονάχα το χώμα ή το τσαπί, αλλά ισότιμα πάντοτε και το όνειρο και η σκιά και το ρίγος κι ο όρκος των ερωτευμένων, αφού κι αυτά όλα υπάρχουνε, συγκροτούνε τον κόσμο μας κι έχουν δικαίωμα στην ποιητική έκφραση. Δεν μπορούν να μας νιώσουν γιατί δεν ξέρουν ότι για μας, όπως και για τους ρομαντικούς της Γερμανίας, όπως και για τους σοφούς της Ανατολής, όπως και για τους Έλληνες της Ιωνίας, το όνειρο είναι μια πραγματικότητα, το μυστήριο μια κατάσταση που μας συνοδεύει  αδιάκοπα. 510

7.ΑΠΟΛΟΓΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΝΕΟ ΞΕΚΙΝΗΜΑ

·         Γι αυτή τη ζωντανή ποίηση παραμερίζαμε τις φλόγες και τους καπνούς του πολέμου όταν αποφασίζαμε να μιλήσουμε, λογαριάζοντας από τότε κιόλας τι, επάνω-κάτω, θα μπορούσε να ζητήσει από τους εργάτες του πνεύματος ο κόσμος που έμελλε να’ρθει.515

·         Ονειρευόμαστε γι αυτό μια Καλοσύνη, διαφορετική από κείνη που’χαν ως τώρα στο νου τους οι άνθρωποι, ονειρευόμαστε τη μαχητική Καλοσύνη, νέα κοπέλα, γερή , που με το’να της χέρι κρατάει σπαθί και με τ’ άλλο χαϊδεύει περήφανα τα μέτωπά μας… 532

8.ΓΙΑΝΝΗΣ ΤΣΑΡΟΥΧΗΣ

·         Στην Τέχνη, το πιο πρωτότυπο πράγμα είναι ο εαυτός μας. Δυστυχώς και το πιο δυσκολοπλησίαστο. Χρειάζεται λιγότερο θάρρος να παριστάνεις το θηρίο και να τρομάζεις τους γύρω σου παρά να κοιτάζεσαι ήρεμα στον καθρέφτη και να αρθρώνεις κείνα που αντιλαμβάνεσαι – κάτι περισσότερο: να τα παραδίδεις για πάντα σους άλλους. Υπάρχει, μακριά πολύ, μες στα κατάβαθα της ψυχής μας, ένα ελάχιστο μέρος που θα μπορούσαμε να το ονομάσουμε Άμοιαστο, και που αποτελεί το δακτυλικό μας αποτύπωμα στην έκφραση , μια ιδιωτική έκδοση της αλήθειας, που ο Χρόνος αναγνωρίζει μονάχα το πρώτο της αντίτυπο. Εκεί, σ’ αυτό το μέρος, το αναπαλλοτρίωτο, εναποθέτει τα ωάριά της η παιδική φαντασία, για να εκκολαφθεί αργότερα ο μύθος ο προσωπικός. Και σ’αυτό πάλι πρέπει να οδηγεί η συγκίνηση τα πράγματα, όταν η στιγμή φτάσει να περάσουν στην έκφραση, για ν’αποκτήσουν μιαν άφθαρτη και μοναδική υπόσταση. Πρόκειται για μια διαδικασία που, εκ των υστέρων, μέσα σ’ ένα έργο τέχνης δε γίνεται να την παρακολουθήσεις, αφού δε γίνεται ποτέ να αποσυνδέσεις την αμεσότητα. Πολύ συχνά όμως μια αίσθηση, μια απλή αίσθηση, σε βοηθεί, εκεί που δεν το περιμένεις, να επιχειρήσεις το άλμα. Και τότε ανακαλύπτεις ότι αυτό που συμβαίνει στην κλίμακα του ανθρώπου επαναλαμβάνεται και στην κλίμακα της ομάδας όπου ο άνθρωπος αυτός βρίσκεται ενταγμένος, σα μόνιμος φορέας των παραδόσεών της. 567

·         Είναι ύβρις βέβαια να εξυμνεί κανείς τη φτώχεια. Ωστόσο, με το πέρασμα των αιώνων, η φτώχεια, μαζί με τα δεινά που ήταν φυσικό να συμπαρασύρει, έφτασε να πάρει στην Ελλάδα ένα άλλο νόημα, ηθικό, να διαμορφώσει μιαν ειδικού βάρους Αρετή, που την είδαμε να παίρνει τη μορφή του Αγωνιστή  στους άντρες, της Καρτερίας στις γυναίκες και που αυτή τελικά επέτρεψε την επιβίωση ενός λαού στο πείσμα μιας πεντηκοντάδας κατακτητικών κυμάτων. 600