ΑΡΘΟΥΡ ΚΑΙΣΛΕΡ: Ενα φάντασμα στη μηχανή

(εκδ. Χατζηνικολή, 1977)

ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ: ΤΑΞΗ

ΤΟ ΟΛΟΝΙΟ

• Ο μπιχεβιορισμός κατάργησε την έννοια του νου και έβαλε στη θέση της την αλυσίδα του εξαρτημένου ανακλαστικού. Οι συνέπειες δεν στάθηκαν καταστρεπτικές μόνο για την ίδια την πειραματική ψυχολογία, έγιναν αισθητές και την κλινική ψυχιατρική, την κοινωνιολογία, τη φιλοσοφία, την ηθική και τις γενικές απόψεις περί ζωής του απόφοιτου σπουδαστή. 13
• (Ο μπιχεβιορισμός) έφτασε στο σημείο να αλλάξει το όνομα της ψυχολογίας γιατί κρατούσε τις ρίζες του από την ελληνική λέξη για το "πνεύμα" και τη βάφτισε "επιστήμη της συμπεριφοράς".21
•  Η ομιλία και η ακοή είναι και οι δυο πολυεπίπεδες διεργασίες που προϋποθέτουν συνεχείς αλληλεπιδράσεις και αναδράσεις ανάμεσα στα υψηλότερα και τα χαμηλότερα επίπεδα του νευρικού συστήματος ( πχ τα όργανα δέκτες και οι περιοχές προβολής στον εγκέφαλο, άλλες περιοχές που σχετίζονται με τη μνήμη και το συνειρμό κλπ). Ακόμα και οι μπιχεβιοριστές θα πρέπει να συνειδητοποιούν ότι οι άνθρωποι έχουν έναν πολύ συνθετότερο εγκέφαλο από τα ποντίκια.. 34
•  Στο επίπεδο του ατόμου, ένας ορισμένος βαθμός αυτοεπιβεβαίωσης – φιλοδοξία, πρωτοβουλία, άμιλλα- είναι απαραίτητος μέσα σε μια δυναμική κοινωνία. Ταυτόχρονα, φυσικά, εξαρτάται και πρέπει να ολοκληρώνεται μέσα στη φυλετική ή την κοινωνική ομάδα. Αν είναι ένας καλά προσαρμοσμένος άνθρωπος η αυτοεπιβεβαιωτική τάση και η αντίθετή της, η τάση της ολοκλήρωσης, είναι λίγο πολύ ισορροπημένες.  Ζει, για όσο παραμένουν τα πράγματα φυσιολογικά, σε ένα είδος δυναμικής ισορροπίας με το κοινωνικό περιβάλλον του. Κάτω όμως από συνθήκες έντασης η ισορροπία κλονίζεται, οδηγώντας προς μια συμπεριφορά συγκινησιακής σύγχυσης. Κανένας άνθρωπος δεν είναι ένα νησί.  Είναι ένα ολόνιο. Μια Ιανόμορφη οντότητα που όταν κοιτά προς τα μέσα βλέπει τον εαυτό της σαν ένα αυτάρκες και απαράμιλλο  σύνολο και όταν κοιτάει προς τα έξω σαν ένα υποτελές μέρος.  Η εξίσου οικουμενική ανταγωνίστριά της, η τάση της ολοκλήρωσης, εκφράζει την εξάρτησή του από το πλατύτερο σύνολο στο οποίο ανήκει…. Η αυτοεπιβεβαιωτική τάση είναι η δυναμική έκφραση της ολότητας του ολόνιου, η τάση της ολοκλήρωσης η δυναμική έκφραση της μερικότητάς του.50
• Δεν ξέρουμε τι είδους μορφές ζωής έχουν εξελιχθεί σε άλλους πλανήτες του σύμπαντος, αλλά μπορούμε να συμπεράνουμε με ασφάλεια πως όπου υπάρχει ζωή, θα πρέπει να έχει μια ιεραρχική οργάνωση. 43
• Και ενώ είναι ένα γεγονός ότι η ιδέα ή «η πρόθεση να λεχθεί κάτι» προηγείται  από τη διαδικασία της  ρηματοποίησης , άλλο τόσο είναι γεγονός ότι οι ιδέες συχνά είναι αερικά τίποτα ώσπου να κρυσταλλωθούν σε ρηματικές αντιλήψεις και να αποκτήσουν απτά σχήματα. Σ’ αυτό έγκειται φυσικά η ασύγκριτη υπεροχή της γλώσσας σε σύγκριση με περισσότερο πρωτόγονες μορφές νοητικής δραστηριότητας. Αυτό  όμως δεν δικαιολογεί το σόφισμα να ταυτίζουμε τη γλώσσα με τη σκέψη και να αρνιόμαστε τη σπουδαιότητα εικόνων και συμβόλων που δεν είναι ρηματικά, και ιδιαίτερα στη δημιουργική σκέψη του καλλιτέχνη και του επιστήμονα. 38
• Ο Μάκκος, είχε ταιριάξει κομματάκι κομματάκι τα ρολόγια του, περίπου σα να έφτιαχνε ένα μωσαϊκό πάτωμα από μικρές χρωματιστές ψηφίδες… Ο Βιός από την άλλη μεριά, είχε σχεδιάσει μια μέθοδο για να φτιάχνει τα ρολόγια του, κατασκευάζοντας σαν ένα ξεκίνημα υποσύνολα, αποτελούμενα από καμιά δεκαριά μέρη που το καθένα τους είχε μια δική του υπόσταση σαν ανεξάρτητη μονάδα. Δέκα από αυτά τα υποσύνολα μπορούσαν να ταιριαστούν σε ένα υποσύστημα μιας υψηλότερης τάξης. Και δέκα από αυτά τα υποσυστήματα αποτελούσαν ολόκληρο το ρολόι. Όπως αποδείχτηκε, αυτή η μέθοδος είχε τεράστια πλεονεκτήματα. 43
• Ένα « μέρος» με την έννοια που συνήθως χρησιμοποιούμε τη λέξη, εννοεί κάτι το κλασματικό και ατελές  που μόνο του δεν θα είχε καμιά θεμιτή ύπαρξη. Από την άλλη , ένα «όλο» θεωρείται σαν κάτι αυτοτελές που δεν έχει ανάγκη από καμιά άλλη εξήγηση. Αλλά «όλα» και «μέρη» μ αυτή την απόλυτη έννοια απλούστατα δεν υπάρχουνε πουθενά, ούτε στο βασίλειο των ζωντανών οργανισμών ούτε στων κοινωνικών οργανώσεων. Το μόνο που  ανακαλύπτουμε είναι ενδιάμεσες δομές σε μια διαδοχή από επίπεδα σε μια ανοδική τάξη πολυπλοκότητας: υποσύνολα, που ανάλογα με το πρίσμα που τα κοιτάμε επιδεικνύουν μερικά από τα χαρακτηριστικά που κανονικά αποδίδονται στα όλα και μερικά από τα χαρακτηριστικά που κανονικά αποδίδονται στα μέρη. Είδαμε ότι είναι αδύνατον να τεμαχίσουμε τη γλώσσα σε στοιχειώδη άτομα ή μονάδες, είτε στο φωνητικό, είτε στο συντακτικό επίπεδο. Τα φωνήματα, οι λέξεις, οι φράσεις είναι ως προς τον εαυτό τους σύνολα, είναι όμως και μέρη μιας πλατύτερης μονάδας. Το ίδιο και τα κύτταρα, οι ιστοί, τα όργανα, οι οικογένειες, οι πατριές, οι φυλές. Τα μέλη μιας ιεραρχίας, έχουν σαν το Ρωμαίο θεό Ιανό, δύο πρόσωπα που κοιτάνε προς αντίθετες κατευθύνσεις. Το πρόσωπο που στρέφουνε προς τα κατώτερα επίπεδα είναι το πρόσωπο του αυτόνομου συνόλου. Το πρόσωπο που σηκώνουν ψηλά, προς την κορυφή, ανήκει σε ένα εξαρτώμενο μέρος. Το  ένα είναι το πρόσωπο του αφέντη, το άλλο είναι το πρόσωπο ενός δούλου. Αυτό το «σύνδρομο του Ιανού» είναι εάν θεμελιακό χαρακτηριστικό των υποσυνόλων σε όλους τους ιεραρχικούς τύπους. 44
• Θα φαινόταν προτιμότερο αν πλάθαμε ένα νέο όρο για να σχεδιάσουμε αυτούς τους κόμπους πάνω στο ιεραρχικό δέντρο που μερικά συμπεριφέρονται σα σύνολα ή ολοκληρωτικά σα μέρη, ανάλογα με το πρίσμα από το οποίο τους κοιτάζουμε. Ο όρος που θα πρότεινα είναι «ολόνιο». 44
• Φράσεις, λέξεις, συλλαβές, φωνήματα δεν είναι σύνολα, είναι ολόνια. Το παράδειγμα του διττού-μέρους-όλου είναι βαθιά χαραγμένο στις ασυνείδητες έξεις της σκέψης μας. Το πνευματικό μας τοπίο θα υποστεί μια σημαντική διαφοροποίηση όταν καταφέρουμε να το αποκόψουμε από αυτές. 45
• Οι παλιές πόλεις, παρά την αρχιτεκτονική  ποικιλία τους, φαίνονται να έχουν μεγαλώσει και να έχουν μια τελείως προσωπική τους ατομική ζωή. Οι πόλεις που ξεφύτρωσαν σαν μανιτάρια από την μια μέρα στην άλλη έχουν κάτι το καταθλιπτικά άμορφο γιατί στερούνται την ιεραρχική δομή της οργανικής ανάπτυξης. Φαίνονται σα να τις έχει κτίσει ο Μάκκος και όχι ο Βιός. 46
• Όποια κι αν είναι η φύση μιας ιεραρχικής οργάνωσης, τα ολόνια που την αποτελούν καθορίζονται από σταθερούς κανόνες και εύκαμπτες στρατηγικές. 49
•  
• ΑΔΙΑΙΡΕΤΑ ΚΑΙ ΔΙΑΙΡΕΤΑ

• "Δεν έχω συναντήσει ακόμα ένα οποιοδήποτε περίπλοκο πρόβλημα που όταν το αντιμετωπίζουμε με το σωστό τρόπο να μη γίνεται ακόμα περισσότερο περίπλοκο». P.Anderson 
• Η ιεραρχία είναι  ανοιχτή τόσο στην καθοδική όσο και στην ανοδική της κατεύθυνση. Το ίδιο το άτομο που το όνομά του στα ελληνικά σήμαινε αδιαίρετο, αποδείχτηκε ένα πολύ πολύπλοκο, ιανόμορφο ολόνιο. 54
• Όταν στρεφόμαστε από τις μικρογραφίες του σύμπαντος στο σύμπαν αυτό καθαυτό, απαντάμε και πάλι μια ιεραρχική τάξη. Φεγγάρια γυρίζουν γύρω από πλανήτες, πλανήτες γύρω από απλανείς, απλανείς γύρω από τα κέντρα των γαλαξιών τους, γαλαξίες σχηματίζουν συσσωματώματα. Καθώς ανακαλύπτουμε στη φύση τακτικά, σταθερά συστήματα, βρίσκουμε ότι είναι δομημένα ιεραρχικά για τον απλό λόγο πως χωρίς μια παρόμοια δόμηση των σύνθετων συστημάτων σε υποσυστήματα, δεν θα ήτανε δυνατή η τάξη και η σταθερότητα- έξω από την τάξη ενός νεκρού σύμπαντος, πληρωμένου ομοιόμορφα από ένα αέριο. 54
• Σε όλα τα σταθερά δυναμικά συστήματα η σταθερότητα διατηρείται με την εξισορρόπηση αντιθέτων δυνάμεων, η μια από τις οποίες μπορεί να είναι κεντρόφυγος, ή διαχωριστική ή αδρανής αντιπροσωπεύοντας τις σχεδόν ανεξάρτητες ολιστικές ιδιότητες του μέρους και η άλλη μια κεντρομόλος, ή ελκτική ή συνεκτική δύναμη που κρατά το μέρος στη θέση του μέσα στο πλατύ σύνολο… Αυτό δεν είναι ανταύγεια κάποιου μεταφυσικού δυαδισμού, αλλά μάλλον του Τρίτου νόμου της Κίνησης του Νεύτωνα (« σε κάθε δράση υπάρχει μια ίση και αντίθετη αντίδραση») εφαρμοσμένου στα ιεραρχικά συστήματα. Μια σημαίνουσα αναλογία υπάρχει επίσης στη φυσική, στη διάκριση που κάνει ανάμεσα σε σταθερούς κανόνες και εύκαμπτες στρατηγικές. 55
• Ο οργανισμός δεν είναι ένα μωσαϊκό άθροισμα στοιχειωδών φυσικοχημικών διεργασιών, αλλά μια ιεραρχία, στην οποία το κάθε μέλος, από το υποκυτταρικό επίπεδο κι απάνω, είναι μια σφιχτά ολοκληρωμένη δομή, εφοδιασμένη με τεχνάσματα αυτορύθμισης που απολαμβάνει μια προχωρημένη μορφή αυτοδιάθεσης. 55
• Από την εποχή που ο Κάρρελ μάς έδειξε με ένα περίφημο πείραμά του ότι μια λουρίδα ιστού από την καρδιά ενός κοτόπουλου εξακολουθούσε να χτυπά επ αόριστον in vitro, ξέρουμε ότι ολόκληρα όργανα – νεφρά, καρδιές ακόμα και μυαλό- είναι άξια να συνεχίζουν να λειτουργούν σαν ημιανεξάρτητα σύνολα όταν απομονώνονται από τον οργανισμό και εφοδιάζονται με τα κατάλληλα συστατικά ή όταν μεταφυτεύονται μέσα σε έναν άλλο οργανισμό. 56
• Τα μιτοχόνδρια μετατρέπουνε την τροφή –γλυκόζη, λίπη, πρωτεΐνες- στη χημική ουσία τριφωσφορική αδενοσίνη, για συντομία ΑΤΡ, που όλα τα ζωικά κύτταρα χρησιμοποιούνε σαν καύσιμο. Είναι ο μοναδικός τύπος καυσίμου που χρησιμοποιεί ολόκληρο το ζωικό βασίλειο για την παραγωγή της απαραίτητης ενέργειας για τα μυικά κύτταρα, τα νευρικά κύτταρα κοκ. Και μόνο αυτός ο ένας και μοναδικός τύπος οργανιδίων σε ολόκληρο το  ζωικό βασίλειο την παράγει. 56
• Φαίνεται πράγματι πολύ πιθανό να κατάγεται το μεμονωμένο κύτταρο που κάποτε αντιμετωπίστηκε σαν το άτομο της ζωής από το συνταίριασμα μοριακών δομών που ήταν οι πρώτοι πρόδρομοι των οργανιδίων και που είχαν έρθει στην ύπαρξη ανεξάρτητα, προικισμένες η κάθεμιά τους με μια διαφορετική χαρακτηριστική ιδιότητα ζωής – όπως η αυτοαναδίπλωση, ο μεταβολισμός, η κινητικότητα. Όταν δημιούργησαν ένα συμβιωτικό σύνδεσμο, το σύνολο που προέκυψε – κάποια προγονική ίσως μορφή αμοιβάδας- αποδείχτηκε μια ασύγκριτα πιο σταθερή, εύστροφη και προσαρμόσιμη οντότητα από όσο θα ήταν μια απλή πρόσθεση μερών… Η υπόθεση βρίσκεται σε αρμονία με τα όσα γνωρίζουμε γύρω από τις πανταχού παρούσες εκδηλώσεις της τάσης της ολοκλήρωσης; τη συμβίωση, τις ποικίλες μορφές σύμπραξης μεταξύ των οργανισμών. 57
•  Ένα άτομο καθορίζεται συνήθως σαν μια αδιαίρετη αυτοδύναμη μονάδα, με μια ξεχωριστή, ανεξάρτητη δική της ύπαρξη.  Αλλά άτομα με αυτή την έννοια δεν βρίσκονται πουθενά στη Φύση ή στην κοινωνία, ακριβώς όπως δεν βρίσκονται πουθενά απόλυτα σύνολα. Αντί για αποσύνδεση και ανεξαρτησία, συνεργασία και ενδοεξάρτηση διατρέχουν ολόκληρη την κλίμακα, από τη φυσική συμβίωση ως τους συνεκτικούς δεσμούς του σμήνους της κυψέλης, του κοπαδιού, της αγέλης, της οικογένειας, της κοινωνίας. 58
• Ένας πλατυένμιθας σκώληκας , κομμένος σε έξι φέτες, θα ξαναγεννήσει από την κάθε φέτα του ένα πληρέστατο άτομο μέσα σε λίγες εβδομάδες. Αν ο τροχός της μετεμψύχωσης με μεταμόρφωνε σε έναν παρόμοιο σκώληκα επιφυλάσσοντάς μου την ίδια μοίρα θάπρεπε τάχα να συμπεράνω πως η αθάνατη ψυχή μου θα είχε διχαστεί σε έξη αθάνατα ψυχόνια; 58
•  Μόνη διέξοδος φαίνεται να είναι μια απομάκρυνση από τη σύλληψη της ατομικότητας σα μια μονολιθική δομή και η αντικατάστασή της από τη σύλληψη του ατόμου σα μια ανοιχτή ιεραρχία, η κορυφή της οποίας  απομακρύνεται αιώνια μέσα στην πάλη της να φτάσει σε μια κατάσταση απόλυτης ολοκλήρωσης που δεν φτάνει ποτέ. 58
• Ο Βάις και ο Τζαίημς έκοψαν κομμάτια ιστού από έμβρυα κοτόπουλου οκτώ ως δεκατεσσάρων ημερών, ψιλόκοψαν και φιλτράρισαν αυτούς τους ιστούς περνώντας τους από νάυλον φίλτρα τους συσσωμάτωσαν  και πάλι με φυγοκέντρηση και τους μεταφύτευσαν στην μεμβράνη ενός άλλου αναπτυσσόμενου έμβρυου. Ύστερα από εννιά μέρες, τα ανακατωμένα κύτταρα του συκωτιού άρχισαν να σχηματίζουν ένα συκώτι, τα κύτταρα του νεφρού ένα νεφρό, τα κύτταρα του δέρματος φτερά. και δε σταμάτησαν εκεί: μπόρεσαν να παράγουν απόλυτα φυσιολογικά εμβρυικά νεφρά συνδυάζοντας και ανακατεύοντας ψιλοκομένους νεφρικούς ιστούς από πολλά, διαφορετικά έμβρυα. Οι ολιστικές ιδιότητες αυτών των ιστών δεν νικούσαν μόνο τη διάσπαση, αλλά και τη σύντηξη. 59

ΜΝΗΜΗ ΓΙΑ ΝΑ ΞΕΧΝΑΜΕ

• Ο ειδητικός τρόπος με τον οποίο  «εντυπώνει» το παιδί εικόνες στον εγκέφαλο μπορεί να αντιπροσωπεύει κάποια φυλογενετικά και οντογενετικά προγενέστερη μορφή διαμόρφωσης μνήμης που χάνεται ότνα αρχίζει να κυριαρχεί η εννοιολογική σκέψη. 75
• Η στάση μου απέναντι σε αυτό το πρόσωπο ή σε αυτό το τοπίο θα καθορίσει ποιες από τις πλευρές του θα πρέπει να θεωρηθούν σχετικές , ποιες θα αφαιρεθούν και θα αποθηκευθούν και ποιες θα χρειαστεί να φιλτραριστούν. Για μια απλή «αναγνώριση» η μελωδία μπορεί να αρκεί. Η ανάκληση όμως μιας φυσιογνωμίας στην απουσία της τόσο θα είναι πληρέστερη, όσο περισσότεροι κλάδοι της αντιληπτικής ιεραρχίας θάχουν συνεργαστεί για να τη συγκρατήσουν. Όσο πλουσιότερο είναι το δίκτυο που τη συγκρατεί τόσο πιο αποτελεσματικά μας αποζημιώνει για την αποψίλωση της εμπειρίας κατά τη διεργασία της αποθήκευσής της. 77
• Ανάλογες θεωρήσεις ισχύουν και για τις γάτες του Θορντάικ μέσα στα κουτιά-λαβυρίνθους καθώς και για τα περιστέρια του Σκίννερ. Σε όλα αυτά τα ζώα αναθέτονται έργα για τα οποία δεν είναι κατάλληλα εξοπλισμένα και που μόνο με μια « εντύπωση» μπορούν να μάθουν. Ο ισχυρισμός πως αυτή η διεργασία είναι παράδειγμα της ανθρώπινης μάθησης υπήρξε μια από τις γελοιωδέστερες παρεξηγήσεις της επίπεδης ψυχολογίας. 78
• Η ανάκληση μιας εμπειρίας προϋποθέτει το ξαναστήσιμό της. 78
• Γιατί η μνήμη είναι ένα αχανές μουσείο αφαιρέσεων και παλαιών αξιών που ο φύλακάς του δεν παύει να τακτοποιεί  και να αναθεωρεί. Το παρελθόν ξαναπλάθεται συνέχεια από το παρόν. Αλλά η εμπειρία του μεγαλύτερου μέρους αυτής της κατασκευής και της ανασκευής δε δοκιμάζεται συνειδητά. Οι κανόνες της αντίληψης και της μνήμης λειτουργούν στιγμιαία και ασυνείδητα, δεν παύουμε να παίζουμε παιχνίδια που δεν έχουμε την επίγνωση των κανόνων τους. 79

Ο ΚΥΒΕΡΝΗΤΗΣ

• H ομοιόσταση ελευθερώνει τον οργανισμό «από την ανάγκη να προσέχει αδιάκοπα τη διευθέτηση των λεπτομερειών της στοιχειώδους ύπαρξης. Χωρίς τα ομοιοστατικά στρατηγήματα θα ζούσαμε σε έναν σταθερό κίνδυνο να καταστραφούμε, εκτός και αν βρισκόμαστε σε ένα συνεχή συναγερμό για να διορθώνουμε όσα φυσιολογικά διορθώνονται αυτόματα. Με τα ομοιοστατικά τεχνάσματα πάντως που διατηρούν σταθερές τις θεμελιακές σωματικές διεργασίες, εμείς μένουμε σαν άτομα ελεύθεροι από μια τέτοια σκλαβιά – ελεύθεροι να εξερευνήσουμε και να κατανοήσουμε τα θαύματα του κόσμου γύρω μας, να αναπτύξουμε νέες ιδέες και ενδιαφέροντα και να εργαστούμε και να παίξουμε ανεμπόδιστοι από ανησυχίες για τις σωματικές  υποθέσεις μας». (Ο. Κάννον) 82
• Μια από τις ζωτικές διαφορές που έχει η θεωρία της S-R με την παρούσα θεωρία είναι πως σύμφωνα με την πρώτη το περιβάλλον καθορίζει τη συμπεριφορά, ενώ κατά τη δεύτερη, η ανάδραση από το περιβάλλον μόνον καθοδηγεί ή διορθώνει ή σταθεροποιεί ένα σχήμα συμπεριφορά που προϋπάρχει. 83-4
• Στις δομικές και τις λειτουργικές του πλευρές ο οργανισμός είναι μια ιεραρχία αυτορυθμιζόμενων ολόνιων που λειτουργούν  α) σαν αυτόνομα σύνολα σε υπερδιάταξη με τα μέρη τους β) σαν εξαρτώμενα μέρη υποταγμένα στους ελέγχους υψηλότερων επιπέδων γ) σε συντονισμό με το τοπικό περιβάλλον τους. 86
•  
• ΕΞΗ ΚΑΙ ΑΥΤΟΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ
• Ο σταθερός κώδικας των κανόνων καθορίζει ποιες κινήσεις επιτρέπονται, η ευέλικτη στρατηγική καθορίζει ποιες κινήσεις θα επιλέξουμε να πραγματοποιήσουμε από τις κινήσεις που επιτρέπονται. Όσο μεγαλύτερος είναι ο αριθμός των εναλλακτικών επιλογών ,τόσο πιο σύνθετη και πιο εύκαμπτη είναι η ικανότητα. Αντίστροφα, όταν δεν υπάρχει κανένα περιθώριο επιλογής, φτάνουμε στην ακραία περίπτωση του εξειδικευμένου ανακλαστικού. Έτσι, ακαμψία και ευελιξία είναι αντίθετα άκρα μιας και της αυτής κλίμακας που υπάρχει σε κάθε τύπο ιεραρχίας και σε όλες τις ιεραρχίες ανακαλύπτουμε ότι η ακαμψία και η ευελιξία μεγαλώνει καθώς ανεβαίνουμε ψηλά, σε ανώτερα επίπεδα. 88
• «Αν π.χ. απομακρυνθούν όλες οι τροφοδότριες  μέλισσες είκοσι συνήθως ημερών ή και μεγαλύτερες  νεαρές μέλισσες έξι το πολύ ημερών που κανονικά θα τάιζαν τις προνύμφες πετάν έξω από την κυψέλη και γίνονται τροφοδότες. Αν απομακρυνθούν όλοι οι χτίστες το έργο τους το αναλαμβάνουν περισσότερο ηλικιωμένες μέλισσες, που έχουνε ήδη χρηματίσει χτίστες στο παρελθόν αλλά που έχουν προωθηθεί στη θέση του τροφοδότη. Για να ανταποκριθούν σε αυτό το σκοπό δεν αλλάζουν μόνο συμπεριφορά, αλά αναπλάθουν και τους αδένες που παράγουν κερί. Οι μηχανισμοί αυτών των κανονισμών δεν είναι γνωστοί» (Λιντάουερ). Έτσι, στη μια άκρη της κλίμακας απαντάμε σταθερά σχήματα δράσης και άκαμπτα, επιτακτικά τελετουργικά. Στην άλλη, εκπληκτικούς αυτοσχεδιασμούς και κατορθώματα που δείχνουν να ξεπερνάνε κατά πολύ τις συνηθισμένες ικανότητες του ζώου. 89
• Όταν στην κορυφή της ιεραρχίας σχηματίζεται μια συνειδητή πρόθεση όπως είναι η « ξεκλείδωσε αυτή την πόρτα» ή «υπόγραψε αυτό το γράμμα», δεν ενεργοποιεί ανεξάρτητες μυικές συσπάσεις, αλλά πυροδοτεί σχήματα νευρικών ώσεων που ενεργοποιούν υποσχήματα κοκ. ως κάτω, στις απλές κινητικές μονάδες. Αυτό όμως δε γίνεται παρά με ένα βήμα την κάθε φορά. Κανονικά, τα ψηλότερα ιεραρχικά κέντρα δεν έχουν άμεσες συναλλαγές με τον χύδην όχλο και αντίστροφα. Οι ταξίαρχοι δε συγκεντρώνουν την προσοχή τους σε μεμονωμένους πεζικάριους και δεν τους δίνουν άμεσες διαταγές. Αν το έκαναν, ολόκληρη η επιχείρηση θα πήγαινε κατά διαβόλου. Οι διαταγές πρέπει να διαβιβάζονται μέσω αυτού που ο στρατός ονομάζει «κανάλια διαβιβάσεων», κατεβαίνοντας δηλαδή τα επίπεδα της ιεραρχίας ένα ένα. … Ακόμα πιο σοβαρές ανωμαλίες μπορούν να δημιουργηθούν όταν η προσοχή συγκεντρώνεται  πάνω σε φυσιολογικές  διεργασίες που λειτουργούν σε ακόμα πιο πρωτόγονα επίπεδα της ιεραρχίας όπως είναι η πέψη και το σεξ, που πρέπει να αφήνονται «να φροντίζουν τον εαυτό τους» αν θέλουμε να λειτουργούν ομαλά. 91
• Αλλά υπάρχουν φορές που η πρόκληση του περιβάλλοντος ξεπερνάει ένα κρίσιμο όριο και δεν μπορεί  να αντιμετωπιστεί από την εξειδικευμένη ρουτίνα, όσο κι αν είναι αυτή εύκαμπτη – γιατί οι συνηθισμένοι κανόνες του παιχνιδιού δεν επαρκούνε πια για να τα βγάλουν πέρα με την κατάσταση. Τότε δημιουργείται μια κρίση που έχει σαν αποτέλεσμά της την κατάρρευση της συμπεριφοράς- «όταν βρίσκεσαι σε κίνδυνο να στριφογυρίζεις σαν τρελλό , να ουρλιάζεις και να βρυχάσαι». Μοναδική άλλη δυνατότητά της απομένει η ξαφνική ανάδυση ΝΕΩΝ μορφών συμπεριφοράς, πρωτότυπων λύσεων, που όπως θα δούμε παίζουν ένα ζωτικό ρόλο τόσο στις βιολογικές εξελίξεις όσο και στην πνευματική πρόοδο. Παράδειγμα της πρώτης περίπτωσης είναι η γάτα, που ανίκανη να συμμορφωθεί με τους αυστηρούς κανόνες της υγιεινής της καταφεύγει σε άσκοπες κινήσεις προσπαθώντας να θάψει τα περιττώματά της κάτω από τα πλακάκια της κουζίνας. Τα ανθρώπινα πλάσματα που περνάνε μια κρίση είναι άξια να συμπεριφέρονται εξίσου άσκοπα, να επαναλαμβάνουν τις ίδιες χωρίς ελπίδα απόπειρες για να την ξεπεράσουν. 92
• Όλες οι ικανότητες αδιάφορα από το αν πηγάζουν από το ένστικτο ή τη μάθηση, τείνουν να μετατρέπονται, να γίνονται με την εξάσκηση συνήθειες μηχανικές. Τα μονότονα περιβάλλοντα ευνοούν τη δουλεία στην έξη, ενώ οι απροσδόκητες συγκυρίες αντιστρέφουν τη ροή του ρεύματος και μπορούν να καταλήγουν σε πρωτότυπους αυτοσχεδιασμούς. Οι κρίσιμες προκλήσεις μπορούν να οδηγούν ή σε μια κατάρρευση της συμπεριφοράς, ή στη δημιουργία νέων μορφών συμπεριφοράς. 92 

ΜΕΡΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟ: ΓΙΓΝΕΣΘΑΙ

Η ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΗ ΤΟΥ ΕΜΒΡΥΟΥ

• Το  μελλοντικό άτομο  υπάρχει δυναμικά προκαθορισμένο μέσα στα χρωμοσώματα του γονιμοποιημένου ωαρίου. Αλλά για να μεταφραστεί αυτό το εντύπωμα στο έτοιμο προϊόν δισεκατομμύρια εξειδικευμένα κύτταρα πρέπει να κατασκευαστούν και να χυθούν σε μια ολοκληρωμένη δομή. Το μυαλό σαστίζει όταν σκεφτεί ότι τα γονίδια αυτού του ενός και μοναδικού γονιμοποιημένου ωάριου πρέπει να φέρουν εγγενείς μέσα τους οδηγίες για το καθένα ξεχωριστά απρόβλεπτο που θα μπορούσε να αντιμετωπίσει η καθεμιά από τις πενήντα έξι γενιές των θυγατρικών κυττάρων ξεχωριστά κατά τη διεργασία. 98
• «Όλα τα γονίδια στο καθολικό κληρονομούμενο μήνυμα τείνουν να ενεργούν σαν ένα ολοκληρωμένο σύνολο στον έλεγχο της εμβρυικής ανάπτυξης. Εύκολα μπορούμε να πέσουμε θύματα της συνήθειας να σκεπτόμαστε ότι ένας οργανισμός έχει έναν ορισμένο αριθμό χαρακτήρων με ένα γονίδιο να ελέγχει τον κάθε χαρακτήρα. Αυτό είναι απόλυτα ανακριβές. Η πειραματική μαρτυρία μας έχει αποδείξει καθαρά ότι τα γονίδια δε λειτουργούν ποτέ ολότελα απομονωμένα. Οι οργανισμοί δεν είναι κουρελούδες με ένα γονίδιο να ελέγχει το κάθε κουρέλι τους. Είναι ολοκληρωμένα σύνολα που η ανάπτυξή τους ελέγχεται από τη συνεργασία του συνόλου των γονιδίων». 100
•   
• ΕΞΕΛΙΞΗ: ΘΕΜΑ ΚΑΙ ΠΑΡΑΛΛΑΓΕΣ 
• «Αρνούμαι να πιστέψω ότι ο θεός παίζει ζάρια με το σύμπαν». (Α. Αινστάιν)
• Οι  επιστήμονες έχουμε την τάση να μη θέτουμε στους εαυτούς μας ερωτήματα για τα οποία δεν διαβλέπουμε μέσα στο νου μας τα στοιχεία κάποιας απάντησης. Οι ενοχλητικές ερωτήσεις τείνουν να παραμένουν αναρώτητες ή αν ερωτώνται, να απαντώνται με θράσος. 105
• Προτού δοθεί σε μια μετάλλαξη η ευκαιρία να υποβληθεί στα Δαρβινικά τεστ επιβίωσης μέσα στο εξωτερικό περιβάλλον, θα πρέπει να έχει περάσει από το τεστ της εσωτερικής επιλογής για τη φυσική, χημική και βιολογική της καταλληλότητα. 107
• Μόλις αποκτήσει η Φύση μια πατέντα κατασκευής ενός συστατικού οργάνου προσκολλιέται με πείσμα σ’ αυτήν. Το όργανο ή το στρατήγημα γίνεται ένα σταθερό εξελικτικό ολόνιο. Αυτή η αρχή ισχύει σε όλο το μήκος  της γραμμής, από το υποκυτταρικό επίπεδο ως το κύκλωμα του εγκεφάλου των πρωτευόντων. Ίδιας κατασκευής όργανα λειτουργούν μέσα στα κύτταρα των ποντικών και των ανθρώπων. Ίδιας κατασκευής συσταλτική πρωτεΐνη εξυπηρετεί τις κινήσεις της αμοιβάδας και τα δάχτυλα του πιανίστα. Οι ίδιες τέσσερις χημικές μονάδες συνιστούνε το αλφάβητο της κληρονομικότητας σε όλο το ζωϊκό και το φυτικό βασίλειο – μόνο οι λέξεις διαφέρουν για το κάθε πλάσμα. Η παροιμιώδης σπατάλη της Φύσης εξισορροπείται από τον λιγότερο φανερό συντηρητισμό και την οικονομία της – από την τσιφουτιά της θα μπορούσε να πει κανείς – σε βασικά ομόλογα σχέδια, από τα οργανίδια ως τις εγκεφαλικές δομές. 110
• Με άλλα λόγια η εξέλιξη δεν  είναι ούτε αμπέλι ξέφραγο, ούτε εκτέλεση ενός άκαμπτα προκαθορισμένου προγράμματος για ηλεκτρονικούς υπολογιστές. Θα μπορούσε να παραβληθεί με μουσική σύνθεση που οι δυνατότητές της περιορίζονται από τους κανόνες της αρμονίας και τη δομή της διατονικής κλίμακας – που όμως επιτρέπουν άπειρες πρωτότυπες δημιουργίες. ΄Η θα μπορούσε να παραβληθεί με το παιχνίδι του σκακιού, που υπακούει κι αυτό σε εξίσου ατέλειωτες παραλλαγές. Τέλος ο τεράστιος αριθμός των ζωϊκών  ειδών που υπάρχουν (περίπου ένα εκατομμύριο) και ο μικρός αριθμός των κύριων τάξεων (περίπου πενήντα) και των κύριων συνομοταξιών ή διαιρέσεων ( περίπου δέκα) θα μπορούσε να παραβληθεί με τον τεράστιο όγκο των λογοτεχνικών έργων και το μικρό αριθμό των βασικών τους θεμάτων ή πλοκών. Όλα τα λογοτεχνικά έργα είναι παραλλαγές πάνω σε ένα περιορισμένο αριθμό λάιτμοτίβς που πηγάζουνε από τις αρχετυπικές εμπειρίες  και αγώνες του ανθρώπου, προσαρμοσμένα όμως κάθε φορά σε ένα καινούργιο περιβάλλον -  κουστούμια , συνθήκες και γλώσσα της εποχής.  Κι αυτός ο Σαίξπηρ ακόμα δεν μπόρεσε να κατασκευάσει  μια πρωτότυπη πλοκή. Ο Γκαίτε αναφέρει εγκωμιαστικά τον Ιταλό δραματουργό Κάρλο Γκότζι, που υποστήριζε ότι δεν υπάρχουν παρά τριάντα έξι τραγικές καταστάσεις. 119

ΠΡΟΟΔΟΣ ΚΑΙ ΠΡΩΤΟΒΟΥΛΙΑ

• «Όταν δεν ξέρετε πού θα σας βγάλει ένας δρόμος, όπως με βλέπετε και σας βλέπω, θα σας βγάλει εκεί που θέλετε». L. Rosten 
• Από τη στιγμή που συλλαμβάνεται ως τη στιγμή που γεννιέται, το πλάσμα χυμά πάνω στο περιβάλλον του, υγρό ή στερεό, με βλεφαρίδες, με μαστίγια, με συσταλτικές μυϊκές ίνες. Έρπει, κολυμπά , γλυστράει, πάλλεται. Κλωτσάει, στριγγλίζει, ανασαίνει, τρέφεται από το περιβάλλον του. Δεν προσαρμόζεται μόνο στο περιβάλλον, αλλά συνεχώς προσαρμόζει και το περιβάλλον σ’ αυτό- τρώει και πίνει το περιβάλλον του, το πολεμάει και ζευγαρώνεται μ’ αυτό, τρυπώνει και χτίζει μέσα σ’ αυτό. Δεν ανταποκρίνεται μονάχα στο περιβάλλον του, αλλά του θέτει ερωτήματα εξερευνώντας το. Το «ορμέμφυτο της διερεύνησης» αναγνωρίζεται σήμερα από τη νεότερη γενιά της ψυχολογίας των ζώων σαν ένα πρωτογενές βιολογικό ένστικτο, τόσο βασικό όσο και τα ένστικτα της πείνας και του σεξ. Τυχαίνει να είναι ορισμένες φορές δυνατότερο από αυτά.  Είναι αμέτρητοι οι πειραματιστές –ξεκινώντας από το Δαρβίνο- που έδειξαν ότι η περίέργεια και η «αναζήτηση ιλίγγου» είναι μια ενστικτώδης ορμή στα ποντίκια, στα πουλιά, στα δελφίνια, στους χιμπαντζήδες και στον άνθρωπο.  Και το ίδιο ισχύει γι αυτό που οι Μπιχεβιοριστές αποκαλούν «συμπεριφορά παιχνιδιού» και που είναι γνωστό στους κοινούς θνητούς σαν παιχνίδι. 121
• Η εξέλιξη αιγίθαλων με πιο αποτελεσματικά ράμφη έχει το νόημα της απεικόνισης μιας τελείως διαφορετικού τύπου εξελικτικής διεργασίας, βασισμένης στην πρωτοβουλία μερικών ατόμων με επιχειρηματικό πνεύμα μέσα από το είδος. Αυτά τα άτομα ανακαλύπτουν μια νέα μέθοδο διατροφής, μια νέα ικανότητα που αφού εξαπλωθεί με τη μίμηση, ενσωματώνεται στους τρόπους ζωής του είδους.  Η τυχερή μετάλλαξη (ή ανασυνδυασμός) των γονιδίων) που παράγει ράμφη κατάλληλα για τη νέα ικανότητα, έρχεται αργότερα πια, σαν ένα είδος γενετικής προσυπογραφής στην ανακάλυψη. Η αρχική πράξη, η εξελικτική πρωτοποριακή εργασία  όπως θα λέγαμε, είχε πραγματοποιηθεί από τις διερευνητικές δραστηριότητες του αιγίθαλου, από την περιέργειά του που τον οδήγησε να εξερευνήσει το περιβάλλον  και όχι να υποβληθεί απλά στις πιέσεις του. 122
• Ας συμφωνήσουμε μάλλον με τον Χάρντυ στο ότι «η έμφαση που δίνεται στη σημερινή άποψη είναι λανθασμένη» και ότι «κύριος αιτιακός παράγοντας στην εξελικτική πρόοδο δεν είναι η επιλεκτική πίεση του περιβάλλοντος, αλλά η πρωτοβουλία του ζωντανού οργανισμού, « το ακούραστο διερευνητικό και αντιλαμβανόμενο  ζώο που ανακαλύπτει νέους τρόπους ζωής, νέες πηγές τροφής , ακριβώς όπως ανακάλυψαν οι κυανοί αιγίθαλοι την αξία των μπουκαλιών με το γάλα…Είναι προσαρμογές που οφείλονται στη συμπεριφορά του ζώου, στην ακούραστη εξερεύνηση των όσων το περιβάλλουν, στην πρωτοβουλία του που διακρίνει τις κύριες γραμμές της εξέλιξης που ακούγονται σα μια καινούργια ομάδα ζώων σε κείνη τη φάση της επέκτασής τους που τεχνικά είναι γνωστή σαν ακτινωτή προσαρμογή – που δίνει τη γραμμή των δρομέων , των αναρριχητών, των ορυκτών, των κολυμβητών και των κατακτητών του αέρα»123
• « Η τύχη ευνοεί τον προετοιμασμένο νου» έγραψε ο Παστέρ, και θα μπορούσαμε να προσθέσουμε: οι ευτυχείς μεταλλάξεις ευνοούν το προετοιμασμένο ζώο. 
• Θα έπρεπε να ήταν πάρα πολύ αφελής αν δεν συνειδητοποιούσε πως αν δεν συνέβαινε αυτό το συγκεκριμένο τυχαίο γεγονός, εκατοντάδες άλλα θα μπορούσαν να είχαν την ίδια πυροδοτική επίδραση πάνω στον έτοιμο νου- ή πάνω σε κάποιο άλλο μυαλό της εποχής που θα στρεφόταν προς την ίδια κατεύθυνση. και μόνο ένας εξαιρετικά διεστραμμένος ιστορικός δεν θα κατάφερνε να δει ότι πρωταρχική αιτία και κατευθυντήρια δύναμη της επιστημονικής προόδου είναι η περιέργεια και η πρωτοβουλία των επιστημόνων και όχι η τυχαία εμφάνιση του μήλου( του Νεύτωνα) 124

ΞΗΛΩΝΟΝΤΑΣ ΚΑΙ ΞΑΝΑΦΤΙΑΧΝΟΝΤΑΣ

• Κύρια αιτία της στασιμότητας και της εξάλειψης είναι η υπερεξειδίκευση. Ας πάρουμε για παράδειγμα αυτό το χαριτωμένο και παθητικό πλάσμα, το Κοάλα, που εξειδικεύεται στο να τρέφεται από μια συγκεκριμένη ποικιλία φύλλα ευκάλυπτου και από τίποτε άλλο και το οποίο αντί για δάχτυλα, έχει νύχια σα γάντζους, ιδεωδώς κατάλληλα για να σκαρφαλώνουν στον κορμό του δέντρου και για τίποτε άλλο. Το ανθρώπινο αντίστοιχό του – μείον τη  χάρη του -  είναι ο σχολαστικός , ο δούλος της έξης, που η σκέψη και η συμπεριφορά του κινούνται μέσα σε στενά αυλάκια ( ορισμένα από τα διαμερίσματά μας των ανωτέρων σπουδών δείχνουν να έχουν επίτηδες σχεδιαστεί για την παραγωγή Κοάλα) 127
• Το φαινόμενο της παιδομόρφωσης υπονοεί πως σε ορισμένες περιπτώσεις η εξέλιξη μπορεί να ξαναβρεί τα χνάρια της όπως θα λέγαμε κατά μήκος του δρόμου που την οδηγεί στο αδιέξοδο και να ξεκινήσει για ένα νέο ξεκίνημα, προς μια νέα, περισσότερα υποσχόμενη κατεύθυνση. Το κρίσιμο σημείο εδώ είναι η εμφάνιση κάποιας χρήσιμης εξελικτικής καινοτομίας στο προνυμφιακό ή στο εμβρυακό στάδιο του προγόνου, μιας καινοτομίας που μπορεί να εξαφανιστεί προτού φθάσει ο πρόγονος στο στάδιο της ωρίμανσης, αλλά που κάνει και πάλι την εμφάνισή της και διατηρείται στο στάδιο ωριμότητας του απόγονου. 128
• Ένα ώριμο ολοθούριο βέβαια, δεν είναι ένας και τόσο συνταρακτικός πρόγονος, ένα οκνηρό πλάσμα, χοντρόπετσο, ίδιο με παραγεμισμένο λουκάνικο που βρίσκεται ξαπλωμένο στο βυθό της θάλασσας. Αλλά οι προνύμφες του, που επιπλέουν ελεύθερες στο νερό, είναι μια πολλά περισσότερα υποσμόμενη περίπτωση: αντίθετα από το ώριμο ολοθούριο, η προνύμφη είναι συμμετρική σαν το ψάρι…  Οι προνύμφες, εκτεθειμένες σε πολύ ισχυρότερες επιλεκτικές πιέσεις από το ώριμο ον και αναγκασμένες να τα βγάζουν πέρα μόνες τους, πήραν βαθμιαία τη μορφή του ψαριού. Με τον καιρό ωρίμασαν σεξουαλικά ενώ βρίσκονταν ακόμα στην επιπλέουσα, προνυμφιακή κατάσταση, δημιουργώντας μ αυτό τον τρόπο ένα νέο τύπο ζώου που ποτέ δεν καταστάλαξε στο βυθό και που διέγραψε τελείως το γεροντικό , ακίνητο στάδιο αγγουριού από την ιστορία της ζωής του. 129
• Όπως έγραψε ο Κ. Γιούγκ, υιοθετώντας την άποψη του Γκάρστανγκ: «Πρόβλημα δεν είναι πώς διαμορφώθηκαν τα σπονδυλωτά από τα καλαμάρια, αλλά το πώς εξάλειψαν τα σπονδυλωτά το ώριμο στάδιό τους από την ιστορία της ζωής τους. Είναι απόλυτα λογικό να σκεφτούμε ότι αυτό κατορθώθηκε μέσω της παιδομόρφωσης». 129
• Δεν ξέρουμε πώς αναγεννάται η ενέργεια στο φυσικό σύμπαν, αλλά ανάλογη διεργασία στο χώρο της οργανικής εξέλιξης φαίνεται να είναι η παιδομόρφωση. 129
• «Αν η εξέλιξη πρόκειται να ακολουθήσει την ίδια πορεία που ακολούθησε και στο παρελθόν, έγραψε ο Τζ. Χαλνταίην, αυτό μπορεί να συνεπάγεται μια ακόμα μεγαλύτερη παράταση της παιδικής ηλικίας και μια μεγαλύτερη καθυστέρηση της  ωρίμανσης. Ορισμένα από τα χαρακτηριστικά που διακρίνουν τον ώριμο άνθρωπο θα χαθούν». 131

Η ΔΟΞΑ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ

• « Όλοι βρισκόμαστε μέσα στο βούρκο, αλλά μερικοί από μας ατενίζουν τ’ αστέρια» Ό. Ουάιλντ
• Πάντως η πρόκληση μπορεί  να ξεπεράσει ένα κρίσιμο όριο, έτσι ώστε να μην μπορεί πια να αντιμετωπίζεται από τις συνηθισμένες ικανότητες του οργανισμού. Σε μια τέτοια σοβαρή κρίση – και τόσο η βιολογική εξέλιξη όσο και η ιστορία του ανθρώπου είναι και οι δυο κατάστικτες από τέτοιες κρίσεις – δυο είναι οι δυνατότητες που μπορούν να συμβούν. Η πρώτη είναι εκφυλιστική – οδηγεί σε στασιμότητα, βιολογικό γηρασμό ή αιφνίδια εξάλειψη, ανάλογα με την περίσταση. ..   Η άλλη είναι αναγεννητική με μια πλατιά έννοια. Συνεπάγεται μια μείζονα αναδιοργάνωση της δομής και της συμπεριφοράς που καταλήγει σε βιολογική ή πνευματική πρόοδο. 135
• Καθώς φτάνουμε στην κορυφή της κλίμακας βρίσκουμε την ικανότητα της φυσικής αναγέννησης να εξασθενεί στο ελάχιστο στον άνθρωπο, να αποζημιώνεται όμως από τη μοναδική του δύναμη να αναπλάθει τα σχήματα της συμπεριφοράς του- να αντιμετωπίζει κρίσιμες προκλήσεις με δημιουργικές αντιδράσεις. 138
• Κάθε επανάσταση έχει μια καταστρεπτική και μια εποικοδομητική άποψη. Η καταστροφή σφυρηλατείται με την απόρριψη δογμάτων που ήταν ως τότε αναντίρρητα, καθώς και αυταπόδεικτων φαινομένων , αξιωμάτων, σκέψεων. Η πρόοδος της επιστήμης, όμοια με έναν παλιό, παρατημένο δρόμο μέσα στην έρημο, είναι κατάσπαρτη από τους λευκασμένους σκελετούς των παρατημένων θεωριών που άλλοτε μοιάζαν να κατέχουν αιώνια ζωή. Η πρόοδος της τέχνης συνεπάγεται μια εξίσου αγωνιώδη επανεκτίμηση των παραδεκτών αξιών, των κριτηρίων περί σχετικού, των πλαισίων αντίληψης. Όταν συζητάμε από την άποψη του ιστορικού την εξέλιξη της τέχνης και της επιστήμης παίρνουμε αυτή την κατάλυση-εκτίναξη σαν ένα δεδομένο, σαν ένα φυσιολογικό, αναπόφευκτο μέρος της ιστορίας. Αν όμως συγκεντρώσουμε την προσοχή μας πάνω στο συγκεκριμένο άτομο που εγκαινίασε την επαναστατική αλλαγή, τότε βρισκόμαστε αντιμέτωποι με το ψυχολογικό πρόβλημα της φύσης της ανθρώπινης δημιουργικότητας. 139
• Όλες οι μεγάλες επαναστάσεις παρουσιάζουν έναν έντονο «χαρακτήρα παιδομόρφωσης». Απαιτούν τόσο κατάλυση όσο και ξαναπλάσιμο. 140
• Το να ξεμάθουμε είναι δυσκολότερο από το να μάθουμε και φαίνεται πως το να σπάσουμε τις άκαμπτες δομές γνώσης και να τις ξαναταιριάξουμε σε μια νέα σύνθεση είναι κάτι που δεν μπορεί να επιτελεστεί μέσα στο άπλετο φώς του συνειδητού, ορθολογιστικού νου. Γίνεται δυνατό μόνο όταν οπισθοχωρούμε σε κείνες τιο πιο ρευστές, τις λιγότερο δεσμευμένες και εξειδικευμένες μορφές σκέψης που λειτουργούνε κανονικά μέσα στις λυκοφωτικές ζώνες της επίγνωσης. 140
• Συνειρμική ρουτίνα εννοεί πως σκεπτόμαστε σύμφωνα με ένα δεδομένο σύνολο κανονισμών σε ένα μονάχα επίπεδο, αμφισυνδετική πράξη πως συνδυάζουμε δυο διαφορετικά σύνολα κανονισμών σε διαφορετικά επίπεδα δια μιας…. Η ελληνική λέξη για το κεχριμπάρι είναι ήλεκτρον, αλλά οι Έλληνες δεν ενδιαφέρθηκαν ιδιαίτερα για τον ηλεκτρισμό… Για δυο περίπου χιλιάδες χρόνια, ο ηλεκτρισμός και ο μαγνητισμός θεωρούνταν σα δυο ξεχωριστά φαινόμενα, χωρίς καμιά απολύτως σχέση ανάμεσά τους. Το 1820 ο Χ.Κ Έρνεστ ανακάλυψε πώς ένα ηλεκτρικό ρεύμα που έρρεε μέσα από ένα σύρμα, παρέκλινε μια μαγνητική πυξίδα που βρίσκονταν στο τραπέζι του. Την ίδια τη στιγμή τα δυο πλαίσια άρχισαν να χωνεύουν σε ένα: στον ηλεκτρομαγνητισμό… 143
•  Η δημιουργική πράξη δε δημιουργεί κάτω από το τίποτα σαν το Θεό της  Παλαιάς διαθήκης, αλλά συνδυάζει, ξανανακατεύει και συσχετίζει ιδέες, γεγονότα, πλαίσια αντίληψης και συνειρμικά περιεχόμενα που υπάρχουνε ήδη, αλλά που ως τα τότε ήταν ξεχωριστά.143
• «Τι είναι ένας σαδιστής; Ένα πρόσωπο που συμπεριφέρεται καλά σε έναν μαζοχιστή». 146
• Η αυτεπιβεβαίωση σαν ένα αυτόνομο, ανεξάρτητο σύνολο, εκφράζεται από τη φιλοδοξία, το αίσθημα του ανταγωνισμού, την επιθετικο-αμυντική συμπεριφορά, ανάλογα με την περίπτωση. Η τάση της ολοκλήρωσης καθρεφτίζει την εξάρτησή του, σαν ένα μέρος, από την οικογένεια, τη φυλή, την κοινωνία. Αλλά αυτή η ψηλότερη  οντότητα στην οποία λαχταρά να παραδοθεί το άτομο, μπορεί να είναι ο Θεός, η Φύση, ή η Τέχνη. 148

ΧΑΧΑ!	ΑΧΑ	ΑΧ…
Χιούμορ, αυτεπιβεβαίωση Σύγκρουση αμφισυνδεδεμένων περιεχομένων (Α.Σ.Π.)	Επιστημονική ανακάλυψη. Δράση Σύντυξη Α.Σ.Π	Τέχνη, αυτουπέρβαση Αταραξία Αντιπαράθεση Α.Σ.Π.

Οι τρεις χώροι της δημιουργικότητας σχηματίζουν ένα συνεχές. Τα σύνορα ανάμεσα σε επιστήμη και τέχνη – ανάμεσα στην αντίδραση ΑΧ και στην αντίδραση ΑΧΑ – είναι ρευστά, είτε έχουμε να κάνουμε με την αρχιτεκτονική , είτε με τη μαγειρική, την ψυχιατρική, ή τη συγγραφή ιστορίας.  Το συγκινησιακό κλίμα στους τρεις αυτούς χώρους παρουσιάζει κι αυτό εξίσου συνεχείς αλλαγές. Στο ένα άκρο του φάσματος, ο χοντροκομμένος και πρακτικός γελωτοποιός έχει για κίνητρό του την αυτοεπιβεβαιωτική πονηριά, ο καλλιτέχνης στο αντίθετο άκρο του τη λαχτάρα για μια αυτοϋπέρβαση. Κόνητρο του επιστήμονα που έχει την έδρα του στη μέση του συνεχούς, είναι ένας καλά ισορροπημένος συνδυασμός και των δυο: φιλοδοξία και άμιλλα, ουδετεροποιημένες από την αυτοϋπερβατική αφοσίωση στο έργο. Η επιστήμη είναι η ουδέτερη τέχνη. 151

• Όσο κι αν είναι η εμπειρία της αλήθειας υποκειμενική, αποτελεί μια απαραίτητη προϋπόθεση για την εμπειρία της ομορφιάς και αντίστροφα, η «λιτή» λύση ενός προβλήματος προκαλεί στον ειδήμονα μια εμπειρία ομορφιάς. Νοητική φώτιση και συγκινησιακή κάθαρση είναι συμπληρωματικές όψεις μιας αδιαίρετης διεργασίας. 152

ΤΟ ΦΑΝΤΑΣΜΑ ΣΤΗ ΜΗΧΑΝΗ

• "Μεγάλες ερωτήσεις είναι εκείνες που ρωτάει ένα έξυπνο παιδί και μη παίρνοντας απαντήσεις, σταματάει να τις ρωτά" G. Wald
• Όλοι οι ζωντανοί οργανισμοί διατηρούν την περίπλοκη μορφή τους και τις λειτουργίες τους μέσω συνεχών ανταλλαγών ενέργειας και ύλης με το περιβάλλον τους. 153
• Εντροπία είναι ένα μέτρο χαμένης ενέργειας, τάξης που υποβαθμίζεται σε αταξία… Αρνητική εντροπία είναι ένας χαρακτηριστικά διεστραμμένος τρόπος  για να αναφερόμαστε στη  να δύναμη που έχει η ζωή να χτίζει περίπλοκα σχήματα από απλούστερα στοιχεία, δομημένα σχήματα από το άμορφο, τάξη από την αταξία.  154
• Η καρτεσιανή παράδοση της ταύτισης «νου» και «συνειδητής σκέψης» είναι βαθειά ριζωμένη στις έξεις της σκέψης μας και μας κάνει να ξεχνάμε συνεχώς το φανερό, καθημερινό γεγονός ότι η συνείδηση δεν είναι μια όλα ή τίποτα υπόθεση, αλλά ένα θέμα βαθμού. Υπάρχει μια ολόκληρη κλίμακα διαβαθμίσεων που εκτείνεται από το ασυνείδητο που προκύπτει από ένα χτύπημα στο κεφάλι ως τις περιορισμένες μορφές της συνείδησης ενός ύπνου χωρίς όνειρα, στο όνειρο, στην ονειροπόληση, στην υπνηλία, σε επιληπτικούς αυτοματισμούς κοκ., ως τις φωτερές ,   αφυπνισμένες καταστάσεις της εγρήγορσης. 159
• Πρέπει πάντως να κάνουμε μια διάκριση ανάμεσα σε αυτές τις γενικές καταστάσεις συνειδητότητας –βαθμούς εγρήγορσης, κόπωση , μέθη – και στο βαθμό επίγνωσης μια συγκεκριμένης δραστηριότητας. Οι πρώτες αναφέρονται στο  « έχω συνείδηση», ο δεύτερος στο « έχω συνείδηση κάποιου ». Οι πρώτες αντιστοιχούν στον καθολικό φωτισμό της σκηνής, ο δεύτερος στη δεσμίδα που συγκεντρώνεται πάνω σε έναν συγκεκριμένο ηθοποιό. 159
• Φαίνεται ότι υπάρχουν αρκετοί παράγοντες που καθορίζουν το ποσοστό συνειδητής προσοχής που δίνεται σε μια δραστηριότητα. Κατ αρχήν η απόκτηση μιας ικανότητας με τη μάθηση απαιτεί ένα μεγάλο βαθμό συγκέντρωσης, ενώ όσο τη δαμάζουμε και την ασκούμε, μπορούμε να την αφήνουμε σιγά σιγά « να φροντίζει τον εαυτό της», που είναι ένας άλλος τρόπος για να πούμε ότι οι κανόνες που κυβερνούν τη νομο-κατευθυνόμενη συμπεριφορά – ο κανόνας της ικανότητας- λειτουργούν ασυνείδητα. Και αυτό ισχύει το ίδιο και για τις ικανότητες  των χεριών, τις ικανότητες γνώσης και αντίληψης. Η διεργασία της συμπύκνωσης της μάθησης σε έξη συνεχίζεται ασταμάτητα και ισοδυναμεί με έναν αδιάκοπο μετασχηματισμό της « νοητικής» δραστηριότητας σε «μηχανική» δραστηριότητα – της « νοητικής διεργασίας» σε «μηχανική διεργασία». Έτσι ,θα μπορούσαμε να περιγράψουμε τη συνείδηση με έναν αρνητικό τρόπο σαν την ποιότητα που συνοδεύει μια δραστηριότητα και που η ελάττωσή της είναι ευθέως ανάλογη με το σχηματισμό έξης. Ο μετασχηματισμός της μάθησης σε συνήθεια συνοδεύεται από ένα χαμήλωμα των φώτων της επίγνωσης. 160
• Ποτέ το πρότυπο δεν μπορεί να περιλάβει ένα πλήρες πρότυπο του εαυτού του, γιατί πρέπει να υστερεί πάντα ένα βήμα πίσω από τη διεργασία που υποτίθεται πως αντιπροσωπεύει. Με κάθε μετάθεση της επίγνωσης προς την κορυφή της ιεραρχίας- ο εαυτός σαν ένα ολοκληρωμένο σύνολο- υποχωρεί σαν ένα μιράζ. Το «γνώθι σ’ αυτόν» είναι η πιο σεβαστή και η πιο μαρτυρική εντολή. 164
• Η έξη είναι ο εχθρός της ελευθερίας… Οι μηχανές δεν μπορεί  να γίνουν σαν άνθρωποι, αλλά οι άνθρωποι μπορούν να γίνουν σα μηχανές. Δεύτερος εχθρός της ελευθερίας είναι το πάθος, ή περισσότερο συγκεκριμένα, η αυτοεπιβεβαιωτική – πείνα, οργή, φόβος, βιασμός – τάξη των συγκινήσεων. Όταν διεγείρεται, τον έλεγχο των αποφάσεων αναλαμβάνουν εκείνα τα πρωτόγονα επίπεδα της ιεραρχίας που οι Βικτωριανοί τα ονομάζανε « το κτήνος μέσα μας» και που στην πραγματικότητα έχουν σχέση με φυλογενετικά παλαιότερες δομές μέσα στο νευρικό σύστημα.  167
• Οι αυτοεπιβεβαιωτικές συγκινήσεις τείνουν να περιορίζουν την ελευθερία της επιλογής, οι αυτοϋπερβατικές συγκινήσεις τείνουν προς την ελευθερία ΑΠΟ την επιλογή σε μια γαλήνη που ξεπερνάει κάθε κατανόηση.168
• Μακ Κευ: «η συνείδησή μου είναι ένα πρωταρχικό δεδομένο, που θα ήταν ανόητο να αμφισβητήσω την στιγμή που αποτελεί την πλατφόρμα πάνω στην οποία χτίζεται η αμφισβήτησή  μου». 168
• Λ. Παστέρ: Παντού στον κόσμο βλέπω την αναπόφευκτη έκφραση της έννοιας του άπειρου. Η ιδέα του Θεού δεν είναι άλλο από μια μορφή της ιδέας του άπειρου. Όσο το μυστήριο του άπειρου θα βαραίνει πάνω στον ανθρώπινο νου, τόσο θα υψώνονται ναοί στη λατρεία του άπειρου, άσχετα από το αν θα ονομάζεται Βράχμα, Αλλάχ, Ιεχωβάς, ή Ιησούς. Οι Έλληνες είχαν καταλάβει τη μυστηριώδη δύναμη της κρυφής πλευράς των πραγμάτων. Μας κληροδότησαν μια από τις ωραιότερες λέξεις της γλώσσας μας – τη λέξη «ενθουσιασμός» από το εν θεός, ένας θεός μέσα μας. Το μεγαλείο των πράξεων του ανθρώπου έχει σα μέτρο του την έμπνευση από την οποία πηγάζουν. Μακάριος όποιος φέρει ένα θεό μέσα του και υπακούει σ’ αυτόν. Τα ιδανικά της τέχνης, της επιστήμης, φωτίζονται από ανταύγειες του άπειρου». 169

ΜΕΡΟΣ ΤΡΙΤΟ: ΑΤΑΞΙΑ

ΤΟ ΠΕΠΡΩΜΕΝΟ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ

• Η έρευνα που έγινε γύρω από τη «στέρηση ερεθισμάτων» ( για να μελητηθούν οι αντιδράσεις των αστροναυτών στις ατέλειωτες ώρες που καταναλίσκουν μέσα σε μονότονο περιβάλλον) αποκάλυψε πως ο οργανισμός έχει ανάγκη από μια συνεχή ροή ερεθίσματος και  η πείνα του για εμπειρίες και η δίψα του για διεγέρσεις είναι πιθανά τόσο βασικές όσο και η πείνα ή η δίψα η ίδια. 173
• Χωρίς ένα λογικό ποσοστό επιθετικότητας ούτε κοινωνική θα υπήρχε ούτε πολιτιστική πρόοδος . Αυτό που είχε ονομάσει ο Τζών Ντόν «ιερή αγανάκτηση» του ανθρώπου είναι ένα θεμελιακό κίνητρο του κοινωνικού μεταρρυθμιστή. 176
• Σε ένα μεγάλο βαθμό οι παραλογισμοί του ανθρώπινου νου οφείλονται στη μανιακή επιδίωξη κάποιας επί μέρους αλήθειας που παίρνεται για απόλυτη – κάποιου ολόνιου που έχει μασκαρευτεί σε όλο. Οι θρησκευτικοί, πολιτικοί, φιλοσοφικοί φανατισμοί, το πείσμα της προκατάληψης, η αδιαλλαξία των επιστημονικών ορθοδοξιών ή κάποιας καλλιτεχνικής κλίκας, όλα αποτελούν αποδείξεις της τάσης να οικοδομούνται «κλειστά συστήματα» που έχουν σαν πυρήνα τους κάποια μισή αλήθεια, και που επιβεβαιώνουν την απόλυτη εγκυρότητά τους σε πείσμα των αποδείξεων. Το γνωστικό ολόνιο που σε ακραίες περιπτώσεις ξεφεύγει από κάθε έλεγχο είναι ικανό να συμπεριφέρεται σαν το καρκινογόνο ιστό παραβιάζοντας άλλες νοητικές δομές.  Αν στραφούμε από τα ατομικά στα κοινωνικά ολόνια – επαγγελματικές τάξεις , εθνικές ομάδες κλπ – θα δούμε και πάλι ότι όσο όλα πάνε καλά, ζουν σε μια δυναμική ισορροπία με το φυσικό και το κοινωνικό περιβάλλον τους.  Βέβαια στις κοινωνικές ιεραρχίες ,τη θέση των φυσιολογικών ελέγχων του οργανισμού την παίρνουν οι θεσμικοί έλεγχοι που αναχαιτίζουν τις αυτοβεβαιωτικές τάσεις αυτών των ομάδων σε όλα τα επίπεδα, από τις ολόκληρες κοινωνικές τάξεις ως κάτω στο άτομο. Για  άλλη μια φορά το ιδανικό  μιας ειρηνικής, χωρίς ανταγωνισμούς , χωρίς ένταση, χωρίς  προστριβές συνεργασίας στηρίζεται πάνω σε μια σύγχυση επιθυμητού και δυνατού.  Χωρίς ένα μετριοπαθές ποσοστό αυτοεπιβεβαιωτικότητας από μέρους των μερών του, το κοινωνικό σώμα θα έχανε και ατομικότητα και διάρθρωση. Θα αναλυόταν σε ένα είδος άμορφο ζελέ. Κάτω από συνθήκες έντασης όμως, όταν η πίεση ξεπερνάει το κρίσιμο όριο, ορισμένα κοινωνικά ολόνια – στρατός, αγρότες, συντεχνίες- μπορεί να υπερδιεγερθούν, και να τείνουν να επιβεβαιωθούν σε καταστροφή του συνόλου, όμοια με ένα όργανο του σώματος σε υπερδιέγερση. Από την άλλη πλευρά, στο ίδιο ακριβώς αποτέλεσμα μπορεί να οδηγήσει η παρακμή των δυνάμεων ολοκλήρωσης του συνόλου, όπως μα το μαρτυράνε σε μεγαλειώδη κλίμακα οι καταρρεύσεις τόσων αυτοκρατοριών. 177
• Η πρώτη από αυτές τις σφαλερές αντιλήψεις θεωρεί υπόλογο για τα δεινά του ανθρώπου τον εγωισμό, την απληστία κοκ με δυο λέξεις τις επιθετικές, τις αυτοεπιβεβαιωτικές τάσεις του ανθρώπου. Θα προσπαθήσω να αποδείξω πως ο εγωισμός δεν είναι ο πρωταρχικός ένοχος. Και πως οι εκκλήσεις προς τον καλύτερο εαυτό ήταν καταδικασμένες σε αποτυχία γιατί ο μεγάλος κίνδυνος βρίσκεται ακριβώς σε αυτό που ονομάζουμε καλύτερο εαυτό του ανθρώπου. Με άλλα λόγια, θα ήθελα να προτείνω πως οι τάσεις ολοκλήρωσης του ατόμου είναι ασύγκριτα πιο επικίνδυνες από τις αυτοεπιβεβαιωτικές τάσεις του. και πως ήταν επόμενο να χτυπάν τα κηρύγματα των μεταρρυθμιστών  σε κουφού πόρτα, αφού ρίχναν το φταίξιμο εκεί όπου δεν ανήκει.178
• Επιτρέψτε μου να το επαναλάβω: τα εγκλήματα βίας που γίνονται για εγωιστικούς , προσωπικούς λόγους, ιστορικά είναι ασήμαντα σε σύγκριση με όσα διαπράχτηκαν  ad kajorem floriam Dei, σαν αποτέλεσμα μιας αφοσίωσης ως την αυτοθυσία σε μια σημαία, σε έναν αρχηγό, σε μια θρησκευτική πίστη ή σε μια πολιτική πεποίθηση. Πάντα του ο άνθρωπος υπήρξε έτοιμος όχι να σκοτώσει μόνο, αλλά και να σκοτωθεί για καλές, κακές ή μάταιες αιτίες. Και ποια εγκυρότερη απόδειξη για την πραγματικότητα της αυτοϋπερβατικής ανάγκης από την ετοιμότητά του να πεθάνει για ένα ιδανικό; Άσχετα από ποια περίοδο έχουμε στο νου μας, αρχαία ,σύγχρονη ή προϊστορική οι μαρτυρίες στρέφονται προς την ίδια πάντα κατεύθυνση: τραγωδία του ανθρώπου δεν είναι η βιαιότητά του, αλλά η ροπή του προς την παραίσθηση. 178
•  Όλα αυτά καμμιά απολύτως σχέση δεν έχουν με τα επτά θανάσιμα αμαρτήματα – αλαζονία, απληστία, λαγνεία, θυμό, λαιμαργία, φθόνο, οκνηρία – εναντίον των οποίων εξακοντίζονται συνήθως τα κηρύγματα των ηθικολόγων . Το όγδοο, και το πιο θανατερό αμάρτημα, υπέρβαση του εγώ μέσω μιας κακοτοποθετημένης αφοσίωσης, δε συμπεριλαμβάνεται στον κατάλογο. 180
• Αυτή η ψυχολογική λαχτάρα να ανήκει, να συμμετέχει, να κοινωνεί, είναι τόσο πρωταρχική και πραγματική όσο και η αντίθετή της. ΤΟ θέμα που ενδιαφέρει είναι η φύση αυτής της ανώτερης οντότητας της οποίας το άτομο αισθάνεται μέρος. Στη νηπιακή ηλικία, η συμβιωτική συνείδηση ενώνει εαυτό  και κόσμο σε μια αδιαίρετη μονάδα. Ο αντίλαλός της επιβιώνει στη συμπαθητική μαγεία του πρωτόγονου, στην πίστη στη μετουσίωση, στους μυστικούς δεσμούς που ενώνουν ένα άτομο με τη φυλή, τη σκιά του, το ομοίωμα και τέλος με το θεό τους. .. Η ψυχολογική διεργασία που τους οδηγούσε σ αυτήν την ταύτιση ήταν ως επί το πλείστον  ενός πρωτόγονου , νηπιακού είδους, μια προβολή που γέμιζε ουρανό και γη με θυμωμένες μορφές-πατέρα, φετίχ που έπρεπε να λατρευτούν, δαίμονες που έπρεπε να εξορκιστούν, δόγματα που έπρεπε να πιστευτούν τυφλά. Αυτή η χοντροκομένη μορφή ταύτισης είναι κάτι που δεν έχει καμιά σχέση με την ολοκλήρωση μέσα σε μια σωστά διατεταγμένη κοινωνική ιεραρχία. Είναι μια παλινδρομή σε μια νηπιακή μορφή υπερβατικότητας του εαυτού και σε ακραίες περιπτώσεις σχεδόν μια έμεση επιστροφή στη μήτρα. 184
• Η πράξη ταύτισης προσωρινά αναστέλλει την αυτοεπιβεβαιωτική τάση. 185
• Είδαμε πώς από τη μια οι αυτοϋπερβατικές τάσεις προβολής συμμετοχής, ταύτισης, αναστέλλουν την αυτοεπιβεβαίωση, μας εξαγνίζουν από εγωιστικές ανησυχίες και από επιθυμίες. Αλλά από την άλλη πλευρά, η διεργασία της ταύτισης μπορεί να ενισχύσει ένα ξέσπασμα οργής, φόβου ή εκδικητικότητας που παρόλο που δοκιμάζεται προς χάριν κάποιου τρίτου δεν παύει να εκφράζεται με τα πολύ γνωστά μας αδρενοτοξικά συμπτώματα. Οι φυσιολογικοί μηχανισμοί που ενεργοποιούνται είναι οι ίδιοι βασικά μηχανισμοί, αδιάφορα από το αν η απειλή, ή η προσβολή, γίνεται στο πρόσωπό μας ή εκτοξεύεται ενάντια στο πρόσωπο ή  στην ομάδα με την οποία ταυτιζόμαστε. Είναι αυτοεπιβεβαιωτικοί μηχανισμοί, μόνο ο εαυτός έχει αλλάξει προσωρινά διεύθυνση, προβάλλεται λόγου χάρη πάνω στον άδολο ήρωα της οθόνης, στην ποδοσφαιρική ομάδα ή σωστά ή όχι στην πατρίδα μου. 185
• Η τέχνη είναι ένα σχολείο αυτοϋπερβατικότητας. Αλλά το ίδιο είναι και ένα πατριωτικό συλλαλητήριο, μια συγκέντρωση βουντού, ένας πολεμικός χορός. Στο θρίαμβο της δύναμης της φαντασίας του νου μας, οφείλουμε το ότι χύνουμε ποτάμια δακρύων για μια Άννα Καρένινα που δεν υπάρχει παρά σαν μελάνι πάνω σε ένα χαρτί ή σα μια σκιά πάνω στην οθόνη. 186
• Τόσο το μεγαλείο όσο και η τραγωδία της ανθρώπινης φύσης πηγάζουνε και τα δυο από τη δύναμη της αυτοϋπερβατικότητας. Είναι μια δύναμη που μπορεί να ζευτεί σε δημιουργικούς ή σε καταστρεπτικούς σκοπούς. Μπορεί να μας μεταμορφώσει σε καλλιτέχνες ή σε φονιάδες, συχνότερα όμως σε φονιάδες. Μπορεί να αναχαιτήσει τις ιδιοτελείς παρορμήσεις, αλλά και να ξυπνήσει βίαιες συγκινήσεις που συνειδητοποιούμε για λογαριασμό της οντότητας με την οποία έχουμε συνάψει ταυτιστικές σχέσεις. 186
• Το άτομο που παραδίνεται σε μια υπερβολικά επιθετική αυτοεπιβεβαίωση επισύρει τις κυρώσεις τη κοινωνίας – τοποθετείται εκτός νόμου , συναλλάσσεται εκτός ιεραρχίας. Ο αληθινός πιστός από την άλλη, σφιχτοπλέκεται υπερβολικά  στενόχωρα μέσα σε αυτήν. Κλείνεται μέσα στη μήτρα της εκκλησίας του, του κόμματός του, ή του όποιου κοινωνικού ολόνιου στο οποίο παραδίδει την ταυτότητά του. Γιατί σε αυτή την πρωτόγονη μορφή, η ταύτιση συνεπάγεται πάντα μια ορισμένη εξασθένιση της ατομικότητας, μια παραίτηση από την ικανότητα κρίσης και από την προσωπική ευθύνη. 186
• Το φαινόμενο που υπονοούμε συνήθως με τους όρους «νοοτροπία ομάδας» ή ψυχολογία των μαζών» καθρεπτίζει μια βασικά διαφορετική στάση. Δεν βασίζεται πάνω σε μια ολοκληρωμένη αλληλεπίδραση, αλλά πάνω σε μια ταυτιστική σχέση. Η ολοκλήρωση μέσα σε μια κοινωνική ιεραρχία διατηρεί την προσωπική ταυτότητα και την προσωπική ευθύνη των ολονίων της. Για όσο διαρκεί, η ταύτιση συνεπάγεται μια μερική ή ολική παράδοση και των δυό. 187
• Η ταύτιση απαλλάσσει από την ατομική ευθύνη. Όπως και στην υπνωτική σχέση, πρωτοβουλία και ευθύνη για τις πράξεις του υποκειμένου παραδίδονται στον υπνωτιστή.  190
• Η αυτοεπιβεβαιωτική συμπεριφορά της ομάδας στηρίζεται πάνω στην αυτοϋπερβατική συμπεριφορά των μελών της , πράγμα που συχνά συνεπάγεται τη θυσία όχι μόνο των προσωπικών συμφερόντων τους, αλλά και της ίδιας τους της ζωής στα συμφέροντα της ομάδας. Για να το θέσουμε απλά, ο εγωτισμός της ομάδας τρέφεται από τον αλτρουισμό των μελών της. 190
• Ο πόλεμος είναι ένα τυπικό, ένα θανατερό τυπικό, δεν είναι αποτέλεσμα της επιθετικής αυτοεπιβεβαίωσης, αλλά αυτοϋπερβατικής ταύτισης. Χωρίς πίστη στη φυλή, στην εκκλησία, στη σημαία, στο ιδανικό , δεν θα υπήρχαν πόλεμοι. 191
• Όταν προσπαθεί ο ιστορικός να ακολουθήσει τα χνάρια τους ως πίσω στις πηγές τους, καταλήγει αναπόφευκτα στο λυκόφως τη μυθολογίας. Όταν  μια πεποίθηση είναι φορτισμένη με ισχυρή συγκινησιακή δύναμη, μπορούμε να είμαστε βέβαιοι πως πηγάζει από αρχαϊκές πηγές. Τις πεποιθήσεις δεν είμαστε εμείς που τις εφεύραμε. Φαίνονται να υλοποιούνται σαν την υγρασία, που συμπυκνώνεται στην ατμόσφαιρα σε σύννεφα που το σχήμα τους περνάει από ατέλειωτες μεταμορφώσεις… Οι χριστιανικοί μύθοι είχαν μια συνεχόμενη καταγωγή, που μέσα πό την Ελλάδα, την Παλαιστίνη και τη Βαβυλώνα οδηγούσαν ως πίσω ,στους μύθους και τα τυπικά της νεολιθικής εποχής. Πρόσφεραν ένα αρχετυπικό καλούπι για τις αυτοϋπερβατικές συγκινήσεις του ανθρώπου, για τη λαχτάρα του για το απόλυτο. Τα προοδευτικά ρεύματα και οι ιδεολογίες του δέκατου ένατου αιώνα αποδείχτηκαν φτωχοί αντικαταστάτες τους. 193
• Ο Νεύτωνας δεν έγραψε μόνο τα principia αλλά και μια διατριβή γύρω από την τοπογραφία της Κόλασης. Όλοι μέχρι σήμερα κρατάμε σε πεποιθήσεις που όχι μόνο δε συμβαδίζουνε με τα παρατηρούμενα γεγονότα, αλλά που δε συμβαδίζουνε ούτε με τα γεγονότα που παρατηρούμε εμείς οι ίδιοι. Ο ζεστός ατμός της πίστης και τα παγόβουνα του ορθολογισμού είναι πακεταρισμένα μαζί μέσα στα κρανία μας αλλά κατά κανόνα δεν αλληλεπιδρούν… Κανονικός τρόπος για να ζεις με έναν διχασμένο εγκέφαλο ήταν και είναι να τα μπαλώνεις με ορθολογισμούς και λεπτές τεχνικές  ψευτο-λογικής που πάντοτε προμήθευαν πολύ πρόθυμα οι  διαλεκτικοί των διαφόρων ειδών από τους θεολόγους ως τους Μαρξιστές Ευαγγελιστές. Έτσι επιτυγχάνεται ένας  modus Vivendi,  βασισμένο στην αυτοεξαπάτηση, που διαιωνίζει την παραισθησιακή τάση.196
• Οι κοσμικές θρησκείες, οι πολιτικές ιδεολογίες, πηγάζουν και αυτές από την ουτοπιστική λαχτάρα για μια ιδανική κοινωνία. Όταν όμως κρυσταλλώνονται σε ένα κίνημα ή σε ένα κόμμα, παραποιούνται σε τέτοιο σημείο ώστε η γραμμή που χαράζεται να είναι το άκρο αντίθετο του διακηρυγμένου ιδανικού. Ο λόγος για τον οποίο τα ιδεαλιστικά κινήματα , είτε θρησκευτικά είτε λαϊκά, χαρακτηρίζονται από την αναπόφευκτη  κατά τα φαινόμενα τάση να εκφυλίζονται σε μια καρικατούρα τους, δεν αποκλείεται να οφείλεται στις ιδιομορφίες του συλλογικού νου, στην τάση του να υπεραπλουστεύει διανοητικά και να διεγείρεται συγκινησιακά και στην ιδιότητά του να υποβάλλεται ,υπνωτικά σχεδόν, από ηγετικές μορφές ή συστήματα πίστης.197
•  Αυτή η εσωτερική λογοκρισία είναι πολύ αποτελεσματικότερη και πολύ πιο σταθερή από οποιαδήποτε επίσημη λογοκρισία. .. Ο κομμουνιστικός νους έχει τελειοποιήσει την τεχνική της αυτοεξαπάτησης όπως έχει τελειοποιήσει και την τεχνική της μαγικής προπαγάνδας του. Η εσωτερική λογοκρισία του νου του αληθινού πιστού συμπληρώνει το έργο της επίσημης λογοκρισίας. Η αυτοπειθαρχία του είναι τυραννική όσο και η υπακοή  που του επιβάλλει το καθεστώς. 197
• Το αρχαίο δόγμα του προπατορικού αμαρτήματος που τις παραλλαγές του τις βρίσκουμε , ανεξάρτητες, στις μυθολογίες των διαφόρων πολιτισμών, δεν αποκλείεται να είναι καθρέφτισμα μιας επίγνωσης που έχει ο άνθρωπος για την ανικανότητά του , καθρέφτισμα μιας διαίσθησης πως κάπου, σε κάποιο σημείο της ανοδικής  του πορείας, κάτι είχε πάει στραβά. 201
• Η σύγχρονη έρευνα φαίνεται πως δε δέχεται σαν αιτία την αύξηση σε μέγεθος, αλλά τον ανεπαρκή συντονισμό ανάμεσα σε παλαιό εγκέφαλο και νεοεγκέφαλο- ανάμεσα στις φυλογενετικά αρχαιότερες περιοχές του εγκεφάλου και τις νέες, τις ειδικά ανθρώπινες περιοχές, που είχαν υπερτεθεί σε αυτές με μια τέτοια βιασύνη. Αυτή η έλλειψη συντονισμού προκαλεί , για να μεταχειριστώ έναν όρο που έχει πλάσει ο Μακλήν, ένα είδος «διχοτόμησης ανάμεσα  στις λειτουργίες του φυλογενετικά παλαιού και του νέου φλοιού, που θα μπορούσε να είναι υπόλογη για τις διαφορές ανάμεσα στη συγκινησιακή και τη διανοητική συμπεριφορά». Ενώ οι «νοητικές λειτουργίες μας εκτελούνται από τα πιο νέα και εξαιρετικά υψηλά ανεπτυγμένα μέρη του εγκεφάλου, η συγκινησιακή συμπεριφορά μας εξακολουθεί να κυριαρχείται από ένα σχετικά ακατέργαστο και πρωτόγονο σύστημα. Αυτή η κατάσταση μας προσφέρει κάποια ένδειξη για να κατανοήσουμε τη διαφορά μεταξύ αυτού που ¨αισθανόμαστε¨ και αυτού που¨ γνωρίζουμε ¨» . 206
• (θεωρία Τζαίημς  - Λάνγκε)… η αίσθηση πως η καρδιά χτυπάει σαν ξέφρενη, είναι η συγκίνηση. Η καρδιά δεν τρέχει επειδή είμαστε τρομαγμένοι, είμαστε τρομαγμένοι γιατί τρέχει η καρδιά. Και δεν κλαίμε επειδή αισθανόμαστε λυπημένοι, αισθανόμαστε λυπημένοι επειδή κλαίμε. Είναι η αντίληψη των ίδιων μας των σπλαχνικών αντιδράσεων που δίνει συγκινησιακό χρώμα στην εμπειρία. Αυτή καθαυτή η σπλαχνική αντίδραση είναι αυτόματη και ασύνειδη, είτε είναι πρωτογενής είτε απόκτημα περασμένης εμπειρίας. 207

ΟΙ ΤΡΕΙΣ ΕΓΚΕΦΑΛΟΙ

• «Πεπρωμένο του ανθρώπου ήταν να τον έχει προικίσει η Φύση με τρεις βασικά εγκεφάλους που παρά τις μεγάλες δομικές διαφορές τους πρέπει να λειτουργούνε μαζί και να επικοινωνούν μεταξύ τους. Παλαιότερος από αυτούς είναι ο εγκέφαλος του ερπετού. τον δεύτερο τον κληρονόμησε από τα κατώτερα μαστοφόρα και ο τρίτος είναι μια πρόσφατη εξέλιξη μαστοφόρου που παρατηρήθηκε ιδιαίτερα στα πρωτεύοντα, κάνοντας τον άνθρωπο τον συγκεκριμένο άνθρωπο που γνωρίζουμε» Π. Μακλήν
• Οι συνέπειες της έμφυτης «σχιζοφυσιολογίας» του ανθρώπου κυμαίνονται από το δημιουργικό ως το παθολογικό… Απ αυτή την άποψη υπάρχει μια ομοιότητα με τα παιδιά και τους πρωτόγονους. Παράδειγμα μιας παρόμοιας σύγχυσης είναι ο τρόπος που ένα κορίτσι με επιληψία περιέγραψε την πρώτη του κρίση, που έγινε μια μέρα που παιδί ακόμα περπατούσε μέσα σε μια λαμπερή λιακάδα: «είχα μια παράξενη γεύση ήλιου στο στόμα μου». Θα μπορούσε να το είχε γράψει ένας ποιητής, αυτός όμως αντίθετα από το έρμο κορίτσι, θα είχε επίγνωση της σύγχυσής του.216
• Τα ανορθολογικά πιστεύω μας ριζώνουν στις συγκινήσεις μας. Τα αισθανόμαστε αληθινά. Η πίστη έχει περιγραφεί σαν «γνώση με τα σπλάχνα μας»…216. Ο αληθινός πιστός κινείται μέσα σε ένα φαύλο κύκλο μέσα στο κλειστό σύστημά του. Μπορεί και αποδεικνύει ικανοποιητικά όλα όσα πιστεύει και πιστεύει σε όλα όσα μπορεί να αποδείξει. 217
• Η συμπαθητική διαίρεση ( του αυτόνομου νευρικού συστήματος) προετοιμάζει το ζώο για καταστάσεις ανάγκης κάτω από τις πιέσεις πείνας, πόνου, θυμού και φόβου. Επιταχύνει το σφυγμό, αυξάνει την πίεση του αίματος, τροφοδοτεί με πρόσθετο σάκχαρο το αίμα σαν μια πηγή ενέργειας. Η παρασυμπαθητική διαίρεση κάνει από κάθε άποψη το αντίθετο. Ρίχνει την πίεση , επιβραδύνει την καρδιά, εξουδετερώνει τα πλεονάσματα του σακχάρου στο αίμα , διευκολύνει την πέψη και τις κενώσεις του σώματος. Ενεργοποιεί τους δακρυϊκούς αδένες- είναι γενικά καταπραϋντική και καθαρκτική. Χαρακτηριστικά, το γέλιο είναι μια συμπαθητική, το κλάμα μια παρασυμπαθητική εκτόνωση. 219

ΕΝΑ ΜΟΝΑΔΙΚΟ ΕΙΔΟΣ

• Από την ώρα που άρχισε η βιομηχανία των όπλων , ένστικτο και νοητικότητα του ανθρώπου ξεσυντονίστηκαν. Η εφεύρεση όπλων και εργαλείων ήταν μια νοητική δημιουργία, ένα επίτευγμα του εγκεφάλου σε συνδυασμό με το χέρι, η θαυμαστή δύναμη του νεοεγκεφάλου να συντονίζει τις ικανότητες των χεριών με την αντίληψη του τελειοποιημένου ματιού και τα δυο μαζί με τη μνήμη και τον προγραμματισμό. Αλλά η χρήση στην οποία τέθηκαν αυτά τα εργαλεία εξαρτιόταν από κινητήρια ορμέμφυτα, από το ένστικτο και τη συγκίνηση – από τον παλαιό εγκέφαλο. Ο παλαιός εγκέφαλος δεν ήταν εξοπλισμένος με τους απαραίτητους ανασταλτικούς  μηχανισμούς για να αντιμετωπίσει την καινουριοαποκτημένη δύναμη του ανθρώπου- και ο νεοεγκέφαλος δεν είχε έναν επαρκή έλεγχο των συγκινήσεών του. Αυτό  που θέτει επί τάπητος το επιχείρημα του Λόρεντς, είναι για μια ακόμα φορά ο ανεπαρκής συντονισμός μεταξύ των  εκρηκτικά γρήγορα εξελιγμένων νέων δομών και των αρχαίων δομών του νευρικού συστήματος. 229
• Για τον άνθρωπο, οι διαφορές μέσα στο είδος έχουν γίνει ζωτικότερες από τις συγγένειες μέσα στο είδος. Και οι αναστολές που σε άλλα ζώα αναχαιτίζουν το φόνο μέσα στο είδος δεν λειτουργούν παρά μέσα στα σύνορα της στενής κοινωνικής ομάδας. Στον ποντικό η οσμή αποφασίζει το ποιος είναι φίλος και ποιος εχθρός. Στον άνθρωπο, αυτό το αποφασίζει ένα πλατύ φάσμα από κριτήρια. Εδαφικές διεκδικήσεις και διαφορές εθνικές , πολιτιστικές , θρησκευτικές, ιδεολογικές, αποφασίζουν για το ποιος βρωμάει και ποιος όχι. 230
• Στους ανθρώπους οι διαχωριστικές, οι αποξενωτικές των ομάδων δυνάμεις της γλώσσας, ενεργούν σε όλα τα επίπεδα: έθνη, φυλές , τοπικές διαλέκτους, ιδιαίτερα λεξιλόγια και προφορές κοινωνικών τάξεων, επαγγελματικούς κώδικες… Ο κύριος  όμως κίνδυνος της γλώσσας δεν βρίσκεται στις διασπαστικές, αλλά στις μαγικές, υπνωτιστικές της δυνάμεις που μιλάν στη συγκίνηση. .. Χωρίς μια γλώσσα για να διαμορφώνουμε τα θρησκευτικά και τα ιδεολογικά μας αξιώματα, τα κλειστά συστήματα πίστης μας, τα σλόγκαν και τα μανιφέστα μας, θα ήμασταν τόσο ανίκανοι να διεξάγουμε πολέμους με το είδος μας όσο και οι φτωχοί μπαμπουΐνοι. 231
• Ένας άλλος συντελεστής που προμηθεύει ένα από τα κύρια νήματα του πλέγματος, είναι η ανακάλυψη του θανάτου- και η άρνησή μας να τον δεχτούμε. Η ανακάλυψη ξεκινάει από τον νεοεγκέφαλο, η άρνηση από τον παλαιό. το ένστικτο παίρνει την ύπαρξη σα δεδομένη και την υπερασπίζεται εναντίον των απειλών με το θυμό και το φόβο. Αλλά δεν μπορεί να συλλάβει την αλλαγή της σε μη-ύπαρξη. 231

Η ΕΠΟΧΗ ΤΗΣ ΚΟΡΥΦΩΣΗΣ

• ΄Ενα εκατομμύριο χρόνια για να φτάσει τα 3.250 εκατομμύρια πληθυσμό και κάπου τριάντα για να τα διπλασσιάσει!.. Μια έκρηξη που συνοδεύεται από την πλημμυρίδα της μετανάστευσης.234
• Να παραβάλλουμε το διάγραμμα δείχνει την εκρηκτική άνοδο σε πληθυσμό, μάθηση, δύναμη κι επικοινωνίες με το διάγραμμα που δείχνει την κοινωνική ηθική, τα ήθη, την πνευματική συνείδηση και τις σχετικές αξίες... Η καμπύλη των ηθών παρουσιάζει μια έντονα κάθετη τάση, μαρκαρισμένη από δυο Παγκόσμιους Πολέμους, τις γενεοκτονικές επιχειρήσεις αρκετών δικτατόρων και νέες μεθόδους τρομοκρατίας συνδυασμένες με κατηχήσεις που μπορούν να πατάν κάτω από το πέλμα τους ολόκληρες ηπείρους.238
• Πριν από τη θερμοπυρηνική βόμβα ο άνθρωπος έπρεπε να ζει με την ιδέα του θανάτου του σαν άτομο. Μετά από αυτήν πρέπει να ζει με την ιδέα του θανάτου του σαν είδος. .. Έτσι, αυτά τα γράφω στο έτος 22 μ.Χ. μετά Χιροσίμα.240 
• Όσο πιστεύαμε ότι σαν είδος είμαστε αθάνατοι, με μια διάρκεια ζωής αστρονομική μπροστά μας, είχαμε το  δικαίωμα να καθόμαστε και να περιμένουμε υπομονετικά αυτή την αλλαγή στις καρδιές μας, που προοδευτικά ή απότομα θα έκαναν την αγάπη, την ειρήνη και τη γλυκειά λογική να επικρατήσουν. Αλλά δεν έχουμε πια αυτή τη βεβαιότητα της αθανασίας, ούτε τον απεριόριστο χρόνο για να περιμένουμε την στιγμή που το λιοντάρι θα πλαγιάζει ειρηνικά με το πρόβατο, ο Άραβας με τον Ισραηλινό και ο Κομμισσάριος με τον Γιόγκι. Τα συμπεράσματα, αν τολμήσουμε να καταλήξουμε σε αυτά, είναι απλά. Η βιολογική μας εξέλιξη από κάθε άποψη έφτασε σε ένα σημείο στασιμότητας στις μέρες του Κρο Μανιόν. Και αφού δεν  μπορούμε να περιμένουμε πως στο προσεχές μέλλον η αναγκαία για την ανθρώπινη φύση αλλαγή θα γίνει με μια αυθόρμητη μετάλλαξη, δηλαδή με φυσικά μέσα, θα πρέπει να την επιτύχουμε με τεχνητά μέσα. Μοναδική ελπίδα μας ένα επιζήσουμε σαν είδος είναι να αναπτύξουμε μεθόδους που να αντικαθιστούν τη βιολογική εξέλιξη. Πρέπει να κάνουμε έρευνες για να βρούμε μια θεραπεία για την έμφυτη στην ανθρώπινη  φύση σχιζοφυσιολογία και για το προκύπτον σχίσμα μέσα στους εγκεφάλους μας, που μας έχουν οδηγήσει στην κατάσταση που βρισκόμαστε σήμερα. 243
• Ένας σταθεροποιητής του νου δεν θα προκαλούσε ούτε ευφορία, ούτε ύπνο, ούτε μεσκαλινικά οράματα, ούτε αταραξία φυτού, στην πραγματικότητα δεν θα είχε σχεδόν κανένα αποτέλεσμα άλλο από την προώθηση του συντονισμού του εγκεφάλου και το συντονισμό της σκέψης και της συγκίνησης. Με άλλα λόγια θα αποκαθιστούσε την ακεραιότητα της διχασμένης ιεραρχίας. Η χρήση του θα διαδιδόταν γιατί στους ανθρώπους αρέσει περισσότερο να νιώθουν καλά, παρά άρρωστοι στο σώμα ή στο μυαλό. Θα εξαπλωνόταν όχι με τη βία, αλλά από ένα φωτισμένο ενδιαφέρον για τον εαυτό μας.251
• Νιώθω με σιγουριά πως αυτός ο φιλικός μου αναγνώστης – φάντασμα έχει αρκετή φαντασία για να εκτοξευτεί από τις πρόσφατες , τις συνταρακτικές προόδους της βιολογίας μέσα στο μέλλον και να συμφωνήσει πως η λύση που τονίζεται σε αυτό το βιβλίο βρίσκεται μέσα στο βασίλειο του δυνατού. Αυτό που με ανησυχεί είναι πως δεν θα του αρέσει. Πως μπορεί να αισθανθεί μια απώθηση και μια αηδία στην ιδέα πως πρέπει να  στηριχτούμε για τη σωτηρία μας πάνω  στη μοριακή χημεία και όχι στην ψυχική αναγέννηση. Συμμερίζομαι τη συντριβή του, αλλά δεν βλέπω άλλη λύση. 252