ΦΡΟΣΩ ΧΑΤΟΓΛΟΥ: Η "Δοκιμασία" στα λαϊκά παραμύθια και τις παραδόσεις της Χίου

Παν/μιο Αιγαίου, Νοέμβρης 2004

 «…μέσα από τα λογής παραμύθια και συναξάρια μας

 η πρωτόγονη ψυχή των Ελλήνων ζει και βασιλεύει,

με τα σπουδαιότερα σημάδια της, λαχταριστή»

                                   Κ.Παλαμάς, Άπαντα,6,494

ΠΡΟΛΟΓΟΣ                          

Όταν εγκαταστάθηκα στη Χίο διαπίστωσα πως ήταν πολλοί οι Χιώτες, ακόμη και νέοι και μορφωμένοι, που πίστευαν βαθιά στις θρησκευτικές παραδόσεις του τόπου τους και με σεβασμό τις είχαν εντάξει στη ζωή τους. Νηστείες, αποχές, στερήσεις, τάματα, δεν είχαν διόλου τυπικό χαρακτήρα. Ομολογώ ότι παραξενεύτηκα και θεώρησα τη στάση τους …σκοταδιστική. Καθώς έζησα περισσότερο κοντά τους διαπίστωσα πως  η συμπεριφορά τους τελικά δεν διέφερε και πολύ από τη δική μου ακλόνητη πίστη στα παραμύθια. Μήπως εγώ δεν διακατέχομαι από το μεσσιανικό σύνδρομο της θαυματουργής δύναμης της προσφοράς, της προσπάθειας, της υπομονής; Μήπως αμετανόητα δεν υποστηρίζω πως στο τέλος κάθε δοκιμασίας περιμένει μια  επιβράβευση και μάλιστα ευθέως ανάλογη;

            Καθώς αναζητούσα τις κοινές συνδέσεις ανάμεσα στο χώρο της θρησκείας και του παραμυθιού γλιστρούσα επικίνδυνα στα γοητευτικά βάθη και των δυο. Ο λόγος απλός. Πρόκειται για δυο βασικούς διεξόδους των υπαρξιακών αγωνιών του ανθρώπου και γι αυτό μπορείς πολύ εύκολα να βουτήξεις στα άπατα των βιβλιογραφιών τους. Κι αυτή η παγίδα βρισκόταν διαρκώς μπροστά μου  κι έπεφτα κατ’ επανάληψη.

            Το  αποτέλεσμα της εργασίας αυτής προέκυψε, τελικά, μετά από μια επίπονη αυτολογοκρισία.

                                                                              ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Η σχέση της θρησκείας με τα λαϊκά παραμύθια, έτσι όπως αμφότερα συνυφαίνονται στην καθημερινή ζωή, είναι κοινός τόπος για την έρευνα. Σύμφωνα με τον Προπ : «…Είναι πολύ πιθανόν ότι υπάρχει ένας νομοτελειακός δεσμός ανάμεσα στις πρώιμες μορφές της καθημερινής ζωής και στη θρησκεία, από το ένα μέρος, και ανάμεσα στη θρησκεία και το παραμύθι, από το άλλο. Όμως ένας τρόπος ζωής πεθαίνει, μια θρησκεία πεθαίνει και το περιεχόμενό της μεταβάλλεται σε παραμύθι»[1]. Πρόκειται, λοιπόν, για μνημεία του λόγου, προφορικού ή γραπτού, τα οποία ξεκινούν από και καταλήγουν στην πρακτική καθημερινή ζωή ενός λαού, προσδιορίζοντάς την και προσδιοριζόμενα απ’ αυτήν.

Σύμφωνα πάντα με τον ίδιο μελετητή, «…είναι δυνατό να κάνουμε την εξής υπόθεση: αν βρίσκουμε την ίδια μορφή μέσα σε ένα θρησκευτικό μνημείο και σε ένα παραμύθι, τότε η θρησκευτική μορφή είναι πρωτογενής, η μορφή του παραμυθιού δευτερογενής»[2]. Χρειάζεται ωστόσο προσοχή, διότι η σχέση ανάμεσα στα δυο είδη δεν είναι απαραίτητα άμεσης γενετικής εξάρτησης. «Έτσι, η ιστορία του Σαμψών και της Δαλιδάς δεν μπορεί να θεωρηθεί ως το πρωτότυπο του παραμυθιού: το παραμύθι που μοιάζει με την ιστορία αυτή και το βιβλικό κείμενο, μπορούν να αναχθούν σε μια κοινή πηγή»[3].

Γίνεται λοιπόν φανερό πως η συγκριτική εξέταση και ερμηνεία των δυο αυτών χώρων δεν είναι απλή υπόθεση. Μα ούτε και  η συνδετική τους έννοια, η Δοκιμασία, είναι απλή. Κάθε ενασχόληση μαζί της αποδείχνεται δαιδαλώδης.  Να τη δει κανείς κάτω από το πρίσμα της κοσμικής ή της εκκλησιαστικής σκοπιάς; Και πάλι μέσα από το κείμενο των Γραφών - το πρωτότυπο ή το μεταφρασμένο; Μέσα από τη δυτική ή την ορθόδοξη θεώρηση; Ή μήπως από τη φιλοσοφική της διάσταση, ή την κοινωνιολογική ή την ανθρωπιστική;

Ο χαρακτήρας της εργασίας αυτής είναι περιορισμένος. Επομένως, θα περιορίσουμε και τις αναζητήσεις μας. Προσπερνώντας τις σειρήνες της διεπιστημονικής εξερεύνησης, θα αρκεστούμε στο «εδώ και τώρα» της έννοιας. Αυτό σημαίνει πως θα ασχοληθούμε με παρατηρήσεις και διαπιστώσεις που αφορούν την έννοια της Δοκιμασίας έτσι όπως αυτή διαφαίνεται στις σύγχρονες καταγεγραμμένες αφηγήσεις των Χιωτών.

Ως πρώτο υλικό θα μελετηθούν τα παραμύθια δυο σύγχρονων συλλογών: α) «Παραμύθια της Χίου», της Δέσποινας Δαμιανού, που είναι έκδοση του 2002  και περιλαμβάνει 56 καταγραφές, από τις οποίες οι περισσότερες ανήκουν στο δεύτερο μισό του 20ού αιώνα και μάλιστα οι 12  έγιναν το 1993 και β) «7 χιώτικα παραμύθια» του ζωγράφου Νίκου Γιαλούρη, που είναι έκδοση του 1978 και επανέκδοση το 2001.

 Το δεύτερο υλικό είναι προφορικό, προσωπικής συλλογής, ηχογραφημένο και καταγεγραμμένο το Νοέμβρη του 2004, από 9 Χιώτες και Χιώτισσες, διαφόρων ηλικιών, από 8 περιοχές του νησιού. Θα πρέπει ωστόσο να σημειωθεί ότι στην περίπτωση αυτή δεν πρόκειται για γενική συλλογή, αλλά για σκόπιμα επιλεγμένες παραδόσεις, 12 το σύνολο, οι οποίες αφορούν κάποια μορφή Δοκιμασίας.  

---

[1] Β. Γ. Προπ: Μορφολογία του Παραμυθιού, σελ. 119, Καρδαμίτσα, Αθήνα,1987.

[2] Β.Γ. Προπ: ο.π.,σελ.181.

[3] Β.Γ.Προπ: ο.π.,σελ. 182.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ι :  ΠΡΟΣΔΙΟΡΙΣΜΟΣ ΤΩΝ ΕΝΝΟΙΩΝ

Πριν ξεκινήσουμε  να χειριζόμαστε τις τρεις έννοιες καλό θα ήταν να προσδιορίσουμε με σαφήνεια τη σημασία τους.

Παράδοση είναι το σύνολο, αλλά και καθένα χωριστά από τα στοιχεία του παρελθόντος ενός πολιτισμού, που διασώζονται προφορικά και μεταδίδονται από στόμα σε στόμα και από γενιά σε γενιά[1]. Στη μελέτη αυτή θα αναφερθούμε στις παραδόσεις εκείνες που έχουν ένα θρησκευτικό χαρακτήρα, και οι οποίες είναι και οι συνήθεις.

Παραμύθι  είναι φανταστική ιστορία, κυρίως για παιδιά, με έντονα τα στοιχεία του εξωπραγματικού και του παραλόγου, του υπερφυσικού και του μαγικού, με συνήθη και συχνά διδακτικό χαρακτήρα[2].

Λαϊκά ( παραμύθια ή παραδόσεις) είναι αυτά που διαδίδονται από γενιά σε γενιά ως σημαντικό τμήμα της πολιτιστικής κληρονομιάς ενός λαού[3].

Ωστόσο, δεν θα πρέπει να παραβλέψουμε ότι  «Ομαδικό δεν σημαίνει ότι ο λαός δημιουργεί σαν σύνολο. Αυτό είναι αδύνατο. Ο δημιουργός είναι πάντοτε ένας. Αλλ’ επειδή αυτός βρίσκεται στο ίδιο διανοητικό επίπεδο με τους άλλους κι επειδή δημιουργεί σύμφωνα με τα πρότυπα της παράδοσης, τα δημιουργήματά του υιοθετούνται αμέσως από το σύνολο του λαού, γίνονται  λαϊκά»[4].

Δοκιμασία - Δοκιμή σημαίνει:   «έλεγχος στον οποίο υποβάλλω πρόσωπα ή πράγματα για να εξακριβώσω την επάρκεια, την ικανότητα, τη λειτουργία, τις γνώσεις κλπ. Εφόσον ο έλεγχος είναι σκληρός, φτάνει να σημαίνει και βασανιστήριο». Επίσης, Δοκιμάζω  σημαίνει « εξετάζω την ποιότητα, την ιδιότητα, την ενέργεια, ή την αποτελεσματικότητα ενός πράγματος. Ελέγχω  την ύπαρξη ή το βαθμό μιας ιδιότητας. Προσπαθώ να εξακριβώσω συναισθήματα, προθέσεις, ικανότητες κλπ. κάποιου». Και Δοκιμασμένος είναι « αυτός που έχει αποδειχθεί άξιος ή ικανός μετά από έλεγχο»[5]. Προκειμένου για τους Αγίους της Ορθόδοξης εκκλησίας οι δοκιμασίες καλούνται συνήθως "μαρτύρια".

---

[1] Λεξικό της Νέας Ελληνικής Γλώσσας (Μπαμπινιώτη), Κέντρο Λεξικολογίας, 1998.

[2] Λεξικό, ό.π.

[3] Λεξικό, ό.π.

[4] Α.Κυριακίδου-Νέστορος, Λαογραφικά Μελετήματα, σελ.65, Νέα Σύνορα-Λιβάνη.

[5] Λεξικό, ό.π.

ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΠΑΡΑΜΥΘΙΩΝ

Α:  ΔΕΣΠΟΙΝΑ ΔΑΜΙΑΝΟΥ «Παραμύθια της Χίου»

1. Τα κατσικάκια και ο λύκος , χειρόγ.ΙΛΝΕ , Πυραμά, 1938
2.  Η εξυπνάδα του κάβουρα, ηχογρ. Καρδάμυλα, 1978  
3.  Η κουτσουρίνη, ΛΦ 1838, Μ.Ασία,1959
4. Τα 40 βασιλόπουλα, ηχογρ.,Βαβύλοι,198 9
5. Ο βασιλιάς και οι τρεις γιοί του, ηχογραφ, Βερβεράτο, 1989
6. Η γοργόνα, χερογρ. ΙΛΝΕ, Καρδάμυλα, 1883
7.  Δεν γνωρίζει τις τι ζητεί, χειρογρ. Κανελλάκη, 1893
   
   8.       Η βασιλοπούλα με το μαγικό καθρέφτη, χειρογρ. Μαδιά, Νενητούρια,1933
   9.       Το δαφνοκουκουτσάκι, ΛΦ. Κάμπος, 1959
   10.   Το μαχαιράκι της σφαγής, ΛΦ.438, Βροντάδος, 1963
   11.ΤΟ τέρας και η πεντάμορφη βασιλοπούλα, ηχογραφ, Πιτυός,1989
   12. Σ’ αγαπώ σαν τ’αλάτι, ηχογραφ, Κουρούνια, 1993
   13. Το μοσχοκλαδάκι, ΛΦ. ( Μ. Ασία),Βαρβάσι,1958
   14. Η κατούρα,χειρογρ. ΙΛΝΕ, Αρμόλια, 1918
   15. Η σταχτοπούτα, χειρογρ. ΙΛΝΕ,Μεστά,1918
   16. Η βουροκεφαλή, ηχογραφ, (Μ.Ασία) ,Βαρβάσι,1989
   17   Η σαρανταπλεξουδούσα, ηχογραφ.,Καρδάμυλα,1978
   18. Τ’αηδόνι το πουλί, ηχογραφ, Μ.Ασία,1989
   19 Η αδικία προξενεί θάνατον,χειρογρ. Κανελλάκη, 1893
   20. Η ευκή του γονιού, ηχογραφ, Καρδάμυλα,1979
   21.    Ο τρισκατάρατος, χειρογρ. ΙΛΝΕ,Λιθί,1918
   22. Η πράσινη κουντούρα,ηχογρ. Κουρούνια, 1993
   23. Το κεφάλι, ηχογρ,Κάμπος,1993
   24. Ο δράκος και η κόρη,ηχογρ,Καλαμωτή,1993
   25. Το μέλι, ΛΦ.1121,Χίος,1963
   26. Το μαγικό καθρεφτάκι,χειρογρ ΙΛΝΕ, Χαλκειός,1918
   27. Ο πεντεκλημάτης, ηχογρ. Καρδάμυλα,1978
   28. Ο πετεινός, ηχογρ. Κουρούνια,1993
   29. Ο πονηρός δράκος, ηχογρ. Καρδάμυλα,1979
   30. Η κόρη και ο δράκος, χειρογρ. ΙΛΝΕ, Νένητα,1883
   31. Του ψαρά το παιδί, χειρογρ. ΙΛΝΕ, Φυτά, 1974
   32. Η μοχθηρά πεθερά, χειρογρ. Κανελλάκη, 1893
   33. Η καλόκαρδη βασιλοκόρη, ΛΦ. Αγ. Γιώργος Συκούσης,1959
   34. Το αγόρι που το πήρε το θηρίο, ηχογρ. Καρδάμυλα, 1978
   35. Οι σαράντα χήνες, ΛΦ.483, Βροντάδος,1963
   36. Ο αράπης, ηχογρ. Κουρούνια, 1993
   37. Οι τρεις εντολές, ΛΦ. 1773,Χίος,1960
   38. Της μοίρας το γραμμένο, ηχογρ. Κάμπος, 1993
   39. Με καιρόν κρίνει ο θεός, χειρ. Κανελλάκη, 1893
   40. Ο πλούσιος και ο φτωχός αδελφός, ηχογρ. Βαβύλοι,1989
   41. Η τύχη και η φρόνησις, χειρογ. Κανελλάκη, 1893
   42. Η σιωπή είναι χρυσός,  ηχογρ. Κάμπος ,1993
   43. Η πονηρά και υποκρίτρια σύζυγος, χειρογ. Κανελλάκη 1893
   44. Ο παπάς με τους λαγούς, ηχογρ, Βαβύλοι, 1989
   45. Ο κουρουμπλιασμένος, ΛΦ 212. Χίος, 1961
   46. Ο παπάς και η παπαδιά, ηχογρ. Καλαμωτή, 1993
   47. Το πείσμα της γριάς, χειρογ. ΙΛΝΕ, Νένητα, 1884
   48. Ο αητός με τα έντερα που έφαγε, ΛΦ. Φυτά, 1960
   49. Η γλώσσα, ηχογρ. Νένητα,1993
   50.  Ο κασίδης, ηχογρ, Καλαμωτή,1993 
   
   
   51.   Ο ακαμάτης και οι δράκοι , ηχογρ. Καρδάμυλα,1979
   52.   Ο λωλός και ο φρένιμος, χειρογ. ΙΛΝΕ, Καρδάμυλα,1919
   53.   Ο αγαθιάρης, ηχογρ. Κάμπος,1993
   54.   Η χάρη του θεού, ηχογρ, Κάμπος, 1993
   55.   Ό,τι κάνει ο καθένας για λόγου του το κάνει, ηχογρ. Κουρούνια,1993
   56.                              Κώδικας Καλαμωτής, Καλαμωτή,1713/1719
   
   
   

   
   
   Β: ΝΙΚΟΥ ΓΙΑΛΟΥΡΗ « 7  χιώτικα παραμύθια»
   
   
   1.       Τα όργανα και τα τούμπανα
   2.       Ο ήλιος και το φεγγάρι
   3.       Του διαβόλου η μάνα
   4.       Η αλεπού και τα κόλυβα
   5.       Το Μιτσοκολάι
   6.       Ο δράκος Ελιάς
   7.       Το πετειναράκι

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ι Ι : Η "ΔΟΚΙΜΑΣΙΑ" ΣΤΑ ΠΑΡΑΜΥΘΙΑ ΤΗΣ ΧΙΟΥ

«Θεωρητικά ξέρουμε ότι τα παραμύθια είναι μια αναπαράσταση τελετών ενηλικίωσης, περάσματα γεμάτα δοκιμασίες, αλλά με καλό τέλος»[1]

Θα μπορούσαμε να πούμε πως η Δοκιμασία συνιστά βασικό άξονα, γύρω από τον οποίο υφαίνεται η όλη υπόθεση του λαϊκού παραμυθιού. Γι’ αυτό και κατέχει εξέχουσα θέση στο υλικό της μελέτης του Προπ που αφορά τις « 31 λειτουργίες των δρώντων προσώπων» των μαγικών παραμυθιών. Λειτουργία Δ¹, όπου «ο  δωρητής δοκιμάζει τον ήρωα». Λειτουργία Ε¹, όπου «ο ήρωας (δεν) αντέχει στη δοκιμασία». Λειτουργία Π, όπου «στον ήρωα τίθεται ένα δύσκολο πρόβλημα», και όπου απαριθμούνται οι μορφές δοκιμασίας που συναντώνται στα παραμύθια[2].

Στο υπό μελέτη υλικό μας η λέξη «Δοκιμασία» αναφέρεται μια μόνο φορά και συγκεκριμένα στο παραμύθι «Το τέρας και η πεντάμορφη βασιλοπούλα» : « Τότε οι γονείς της βασιλοπούλας για να την εμποδίσουν είπαν ότι θα κάνουν μια δοκιμασία στο βασιλόπουλο»[3]. Σαν έννοια και λειτουργία ωστόσο κυριαρχεί στα 17 από τα 63 παραμύθια των δυο συλλογών. Κι αν το ποσοστό φαίνεται μικρό, θα πρέπει να σημειώσουμε πως η Δοκιμασία αφορά σχεδόν αποκλειστικά το είδος εκείνο των παραμυθιών που λέγονται «μαγικά» και τα οποία δεν προτιμώνται από τους λαϊκούς αφηγητές του νησιού, όπως παρατηρεί η Δ. Δαμιανού: « …Τα παραμύθια της Χίου καλύπτουν όλα τα είδη των παραμυθιών, δηλ. μύθους ζώων, μαγικά παραμύθια και ευτράπελες διηγήσεις. Υπάρχει ωστόσο μια ελαφρώς μεγαλύτερη προτίμηση στη διατήρηση και την αναπαραγωγή παραμυθιών με ηθικό δίδαγμα ή με ευτράπελο θέμα»[4]. Πάντως σ’ αυτά τα 17 παραμύθια η Δοκιμασία αποτελεί κυρίαρχο μυθικό στοιχείο και σε κάποια μάλιστα απ’ αυτά ο ήρωας δοκιμάζεται δυο και συχνά τρεις φορές.

Στον πίνακα αρ. 1 μπορούμε συνοπτικά και  σχηματικά να προσδιορίσουμε την ταυτότητα, κατά κάποιον τρόπο, της παραμυθικής Δοκιμασίας ως προς τέσσερις δείκτες. Αυτό θα μας επιτρέψει να τολμήσουμε κάποια συμπεράσματα και, στη συνέχεια, να προβούμε σε μια σύγκριση με τη θρησκευτική Δοκιμασία. Το δείγμα μας είναι μικρό, αλλά  αντιπροσωπευτικό.

             

                 Πίνακας 1. Κατάλογοι παραμυθιών

Α)    Δ. Δαμιανού «Παραμύθια της Χίου»

                                                                                                

Αριθμ. τίτλου στον  κατάλογο Α	Απώτερος στόχος εκείνου που έθεσε τη δοκιμασία	Στόχος εκείνου που δοκιμάστηκε	Ιδιότητα που απαιτήθηκε	Την έφερε εις πέρας;
4	Συμβουλή/προφητεία	Ταξίδι στον κόσμο	Υπακοή και εγκράτεια	Όχι, ναι
5	Εξόντωση δοκιμαζόμενου	Βασιλοπούλα	Θάρρος, ζωοφιλία, εχεμύθεια, γοητεία	ναι
7	Εξόντωση δοκ/μενου       «       «	Χατίρι μάνας          «          «	Θάρρος, ευγένεια, εγκράτεια	ναι ναι ναι
8	Εκλογή γαμπρού	Βασιλοπούλα	Ζωοφιλία, εξυπνάδα	ναι
11	Εξόντωση δοκιμ/νου	βασιλοπούλα	Μαγικές ιδιότητες	ναι
13	Εκλογή συζύγου	βασιλόπουλο	Φρόνηση	όχι
14	Εκλογή νύφης	Γάμος	Μαγικές ιδιότητες	ναι
17	Εξόντωση δοκιμ/νου            «             «	Ταξίδι τύχης Βασιλοπούλα          «	Ζωοφιλία      Θάρρος Γοητεία	ναι ναι ναι
18	Συμβουλή/προφητεία	Χατίρι αδερφής	Εγκράτεια	ναι
19	Εξόντωση δοκιμ/νου       «       «	Όμορφη κόρη          «          «	Ευγένεια Θάρρος ψυχραιμία	ναι ναι ναι
27	έλεγχος		συνέπεια	όχι
32	Εξόντωση δοκιμ/νου       «       «	Χατίρι αδερφής        « Σωτηρία αδερφών	Θάρρος, Εγκράτεια Υπομονή	όχι όχι ναι
51	Συμβουλή/προφητεία	Όμορφη κόρη	Γοητεία, εξυπνάδα	ναι
54	Δοκιμασία θεού	γνώση	Εχεμύθεια	όχι

Β )       Νίκου Γιαλούρη « 7 χιώτικα παραμύθια»

Αρ. τίτλου στον  κατάλογο Β	Απώτερος στόχος εκείνου που έθεσε τη δοκιμασία	Στόχος εκείνου που δοκιμάστηκε	Ιδιότητα που απαιτήθηκε	Την έφερε εις πέρας;
1	Εξόντωση Συμβουλή/προφητεία	βασιλοπούλα «	Εξυπνάδα,  θάρρος Εγκράτεια	ναί ναι
3	Συμβουλή/προφητεία	επιβίωση	Αντοχή	ναι
6	Συμβουλή/προφητεία	τεκνοποίηση	Καρτερικότητα	ναι

Αυτός που θέτει τη Δοκιμασία δεν έχει πάντα φανερούς στόχους. Δεν θέλει πάντα να ελέγξει κάποια ιδιότητα. Στις 14  από τις 26 περιπτώσεις επιδιώκει την εξόντωση του ανυποψίαστου δοκιμαζόμενου μέσα από τις απίθανες περιπέτειες που τον οδηγεί. Κάποιος βασιλιάς που θέλει να ξεφορτωθεί τους υποψήφιους γαμπρούς (Α5, Α11,Α17, Β1), η μοχθηρή πεθερά που μισεί τη νύφη της (Α32), ή και μια «κακομάνα» που θέλει να βγάλει από τη μέση το γιό της για να κάνει ήσυχη μια ερωτική σχέση! (Α7). Σε 6 περιπτώσεις πρόκειται για Δοκιμασίες που απλά υφίστανται ως κανόνες και κάποιος τις ανακοινώνει με τη μορφή της προφητείας και της συμβουλής προς τον δοκιμαζόμενο: « Θα νυχτωθείτε σε μια βρύση, θα μπείτε σε μια πολιτεία, θα δείτε ένα καφενείο νάχει σαράντα καφέδες σερβιρισμένους να μην τους πιείτε γιατί θα πάθετε κακό» .

            Αυτός που δοκιμάζεται προσπαθεί να ακολουθήσει πιστά τις οδηγίες για να πετύχει, με τη σειρά του, κάποιο στόχο, που συνήθως είναι ένα ταίρι, μια κοπέλα, μια βασιλοπούλα. Η εξασφάλιση ενός συντρόφου σωστού και κατάλληλου για γάμο είναι ο πλέον συνήθης στόχος στα μαγικά παραμύθια και έχει πολύ ενδιαφέρον αν σκεφτεί κανείς πώς συνδέεται απόλυτα με τη γενετική θεωρία που ανάγει τις επιλογές μας στις γονιδιακές επιταγές: « Αυτό συμβαίνει πραγματικά σε πολλά μονογαμικά πουλιά που ζευγαρώνουν μόνο μετά το χτίσιμο της φωλιάς με αποτέλεσμα τη στιγμή του ζευγαρώματος το αρσενικό να έχει επενδύσει στο παιδί πολύ περισσότερα από τα φτηνά σπερματοζωάριά του… Η απαίτηση του θηλυκού να της χτίσει φωλιά ο μέλλων σύζυγος συνιστά αποτελεσματική δέσμευση του αρσενικού»[5]. Και μάλιστα ακριβώς το χτίσιμο σπιτιού είναι προϋπόθεση  για γάμο σε ένα από τα  προς μελέτη παραμύθια (Α14).

            Τελικά ο δοκιμαζόμενος επιδεικνύει κάποιες αρετές, ώστε να φέρει εις πέρας τη Δοκιμασία. Οι συχνότερες είναι το θάρρος μπροστά σε πλάσματα που απειλούν τη ζωή του (6 περιπτώσεις) και η εγκράτεια μπροστά στον πειρασμό της απόλαυσης ή την περιέργεια ( 5 περιπτώσεις). Χρήσιμη αποδείχνεται η εξυπνάδα, η γοητεία και η ζωοφιλία ( 3 φορές). Η τελευταίες ιδιότητες είναι αυτές που εξασφαλίζουν την πολύτιμη συνδρομή των ζώων-βοηθών που είναι ευγνώμονα στον ήρωα. Και χάρις σ’ αυτά δεν απαιτείται, παρά μόνο σε δυο περιπτώσεις, να έχει μαγικές ιδιότητες ο ίδιος ο ήρωας για να τα καταφέρει.

            Γενικά, οι αρετές που απαιτούνται είναι οι τυπικές κοινωνικές αρετές, αυτές που μια κοινωνία ζητά από τα μέλη της. Να γιατί το παραμύθι θεωρείται ότι έχει τις ρίζες του σε κοινωνίες και τελετές πρωτόγονες, διαχρονικής ωστόσο ισχύος. «Στο παραμύθι δεν αντικαθρεφτίζεται ο σημερινός ψυχικός κόσμος του λαού, αλλά ο κόσμος των πρωτογόνων»[6].

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ι Ι Ι : Η ΔΟΚΙΜΑΣΙΑ ΣΤΙΣ ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΕΣ ΠΑΡΑΔΟΣΕΙΣ ΤΗΣ ΧΙΟΥ

   Ξεκινάμε από μια βασική διάκριση. Υπάρχουν οι δοκιμασίες στις οποίες πιστεύεται ότι υποβλήθηκαν, οικειοθελώς ή βίαια, οι άγιοι της εκκλησίας και οι δοκιμασίες στις οποίες υποβάλλεται ο ίδιος ο λαός, ακολουθώντας  το εορτολόγιο. Από τις 12 περιπτώσεις Δοκιμασιών οι 5 αφορούν την πρώτη περίπτωση, οι 6 τη δεύτερη και μια, αυτή για την Αγία Μαρκέλλα, αφορά και τον άγιο και τον πιστό.

                              

Πίνακας 2. Δοκιμασίες Αγίων Χίου

Άγιος που μαρτύρησε	Ιδιότητα που απαιτήθηκε
Άγιος Ισίδωρος	Αντοχή στον πόνο
Αγία Μαρκέλλα Άγιος Γιώργης Χιοπολίτης	«  Αντοχή στον πόνο και το θάνατο
Άγιος Μακάριος	Περιφρόνηση εγκοσμίων απολαύσεων
Άγιος Άνθιμος	Αφοβία στο θάνατο, καλοσύνη
Αγία Ματρώνα	Περιφρόνηση χρήματος και εγκοσμίων, καλοσύνη, θαυματουργές ιδιότητες
Αγία Παρασκευή	Θαυματουργές ιδιότητες

Πίνακας 3. Δοκιμασίες των πιστών στις παραδόσεις της Χίου

Αφορμή	Ιδιότητα
Γιορτή Αγίας Μαρκέλλας	Αντοχή στην κούραση
Γιορτή Αγίου Συμεών	Αντοχή στην απραξία
Αη Γιάννη Παροξυστή	Εγκράτεια (τροφή και σεξ)
Νηστείες εορτών	«
Λόχεια	Αντοχή στον εγκλεισμό
Αη Γιάννη Κλήδωνα	Εγκράτεια ( αλαλία)
Αγρύπνιες εορτών	Σωματική αντοχή

Η Χίος διαθέτει πολλούς τοπικούς άγιους. Στο Ημερολόγιο του 2001 της Ιεράς Μητροπόλεως Χίου, Ψαρών και Οινουσσών καταγράφονται 25.  Οι αφηγητές μας αναφέρθηκαν σε 5 από αυτούς, τον έναν μάλιστα, τον Άγιο Άνθιμο, που πέθανε το 1960, κάποιοι τον γνώρισαν και προσωπικά.

« Οι μάρτυρες της Εκκλησίας μας είναι οι ήρωές της»[7]. Αυτοί που απέδειξαν την πίστη τους στο Θεό και αυτός τους χάρισε « το προνόμιο του μαρτυρίου υπέρ Αυτού»[8].  Πρόκειται για χαρακτηριστικές αρετές των αγίων, την αντοχή στον πόνο, την περιφρόνηση του θανάτου, την εγκράτεια, την περιφρόνηση των ανθρώπινων απολαύσεων. « Υπήρξαν και Χριστιανοί που δεν άντεξαν στον πειρασμό. Και άντρες μάλιστα…Δεν είναι τόσο που αγαπούσαν τη ζωή, όσο ότι φοβήθηκαν το θάνατο με πικρά βασανιστήρια»[9].

            Σαν γενικό συμπέρασμα, μπορούμε να πούμε πως οι μάρτυρες προσπάθησαν να ελέγξουν, ή μάλλον να αναιρέσουν, τα βιολογικά ανθρώπινα ένστικτα, προκειμένου να υπερυψώσουν τα ψυχικά χαρίσματα.

            Αυτοί οι άγιοι αποτελούν τα πρότυπα των πιστών. Οι αφηγητές μας δεν ήταν όλοι αυτό που λέμε « πιστοί χριστιανοί». Ήταν όμως όλοι «πιστοί στις παραδόσεις», στον έναν ή στον άλλο βαθμό, ανεξάρτητα από ηλικία ή μόρφωση. Φυσικά, διαπιστώθηκε μια άμβλυνση των κανόνων, μια ελαστικότητα σε σχέση με το παρελθόν. Ωστόσο, όλες οι αφηγήτριες, ηλικιωμένες και νέες, υπέστησαν, για παράδειγμα, τη Δοκιμασία του Αγίου Συμεών, που θέλει την έγκυο να μην αγγίζει και να μην αγγίζεται για μια ολόκληρη μέρα, ειδάλλως το άγγιγμα θα αφήσει ένα σκούρο σημάδι στο κορμάκι του παιδιού. Δοκιμασία μάλιστα που ισχύει δυο και τρεις φορές το χρόνο, έτσι ώστε να μη διαφεύγει καμία εγκυμονούσα.

            Οι αρετές που απαιτούνται από τους πιστούς είναι της αυτής κατηγορίας με τους αγίους, αλλά σε ήπια μορφή  φυσικά. Δοκιμασία στην αυτοσυγκράτηση, στον αυτοέλεγχο μπροστά στους πειρασμούς της τροφής, του σεξ, του ύπνου. Αντοχή στη μακρινή ορεινή πορεία προς το μοναστήρι της Αγίας Μαρκέλλας. Η Δοκιμασία της απραξίας του Αγίου Συμεών είναι οδυνηρή για τις κοπέλες. Γι΄αυτό έχουν βρει και τρόπους παρασπονδίας. Όταν δεν τα καταφέρουν στην ακινησία και αγγίξουν κάτι, τότε λένε : «Ό,τι έπιασα, ό,τι έκανα εκεί να πάει» και πιάνουν τον πισινό τους, ώστε το μωρό να πάρει το σημάδι-τιμωρία του αγίου σε μέρος που δεν θα φαίνεται! Η Δοκιμασία της αλαλίας έχει εκλείψει! Και την καθιερωμένη νηστεία την τηρούν συχνά με μια αίσθηση υγιεινής διατροφής περισσότερο, παρά θρησκευτικού δέους.

            Οι άγιοι δοκιμάστηκαν για να αυτοτελειωθούν. Οι πιστοί δοκιμάζονται από φόβο της τιμωρίας. Οι έγκυες δεν τολμούν να επωμιστούν την ευθύνη του σημαδέματος του παιδιού τους, έστω και με ελάχιστη πιθανότητα να αληθεύει. Και μετά τη γέννα αρκετές τηρούν το 40μερο κατ΄ οίκον περιορισμό της λοχείας διότι μπορεί να βλάψει το μωρό, είτε από δεισιδαιμονία, είτε από πρόληψη μόλυνσης.

Οι πιστοί δεν έχουν τη γενναιοψυχία των αγίων. Η στέρησή τους χαρακτηρίζεται από μια μορφή υστεροβουλίας. Τάζουν μια δοκιμασία-προσφορά στον άγιο, εάν, ή προκειμένου να, τους βοηθήσει. Άλλοτε το κάνουν για να ξορκίσουν ένα κακό, όπως στην περίπτωση της νηστείας  στην επέτειο του μεγάλου καταστροφικού σεισμού της Χίου. Συχνά μάλιστα ακολουθούν τη δοκιμασία επειδή φοβούνται την κοινή γνώμη πιο πολύ από τον άγιο.

Ούτως ή άλλως «δεν είναι οι θεοί που επιβάλλουν την ηθική στους ανθρώπους, είναι οι άνθρωποι που προβάλλουν την δική τους ηθική στους θεούς, αυτή που γεννιέται μέσα στην ανθρώπινη κοινωνία»[10].

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙV: ΣΥΓΚΡΙΤΙΚΗ ΘΕΩΡΗΣΗ ΤΩΝ ΠΑΡΑΜΥΘΙΩΝ ΚΑΙ ΤΩΝ ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΩΝ ΠΑΡΑΔΟΣΕΩΝ ΜΕ ΑΞΟΝΑ ΤΗ ΔΟΚΙΜΑΣΙΑ

Η Δοκιμασία ορίζει τους ήρωες.  Και ο ηρωισμός συνίσταται στην υπέρβαση του γήινου, του θνητού (του θνησιγενούς;). Μύθος και παράδοση έχουν κοινή αφετηρία, απαντούν σε παρόμοιες ανάγκες του ανθρώπου, που ανάγονται, όπως προαναφέρθηκε, στα ιστορικά βάθη.

Οι ζητούμενες αρετές
 Πολλές είναι οι κοινές αρετές που οφείλουν να διαθέτουν οι ήρωες των παραμυθιών και των παραδόσεων: εγκράτεια, αυτοέλεγχος, σωματική αντοχή, καλοσύνη, θάρρος, μαγικές και θαυματουργές ιδιότητες, καρτερικότητα και υπομονή. Στα παραμύθια ωστόσο ελέγχονται και κάποιες πρόσθετες ιδιότητες: εξυπνάδα, αξιοσύνη, γοητεία, ευγένεια, φρόνηση, εχεμύθεια. Ίσως είναι διότι εδώ έχουμε να κάνουμε και με περιπτώσεις επιλογής συζύγου.

Την απάρνηση της απόλαυσης και την περιφρόνηση πλούτου που έχουμε στην Αγία Ματρώνα και σε όλους τους ασκητές αγίους, την έχουμε και στα παραμύθια. «..Θα δείτε ένα καφενείο νάχει σαράντα καφέδες σερβιρισμένους, να μην τους πιείτε»[11]. Υπάρχει η κοινή πίστη ότι η χάρις είναι πιο πολύτιμη από το χρήμα. «Θάρθεις στη μάνα μου και θα της πεις να σου δώσει τη χάρη που έχει. Εκείνη μπορεί να σου δώσει πέντε, δέκα τσουβάλια λίρες. Μην πάρεις τίποτα»(Α25).

Την αντοχή στην απραξία και τους πειρασμούς έχουμε και στα παραμύθια, καθώς και στις δοκιμασίες των πιστών. « Γι’ αυτό κι εγώ θα σου πω τι θα κάνεις για να βρεις τ’ αηδόνι το πουλί. Είναι μέσα σ’ ένα περιβόλι. Όσο ωραία να τραγουδάει, όσο κι αν σούρχεται στον ώμο σου και τιπ τιπ σου λέει, εσύ τίποτε»(Α18).  «Μα εσύ να μη σηκώσεις τα μάτια σου, μήτε να τ΄ανοίξεις γιατί θα γενείς κι εσύ μάρμαρο» (Α32).

« Τετάρτη και Παρασκευή τα νύχια σου μην κόψεις/ και Κυριακή μην αλουστείς, αν θέλεις να προκόψεις», συνιστά η λαϊκή παροιμία στον πιστό που νηστεύει.

Το μακρύ ορεινό δρόμο που τραβάνε οι πιστοί ως το μοναστήρι της  Αγίας Μαρκέλλας τον τραβούν και οι ήρωες των παραμυθιών: «Από  δω που θα παγαίνεις, θ’ αντικρύσεις ένα βουνόν και θα σου φανεί πως είναι κοντά, μα θα κάμεις έξι μήνες για να πας. Επήγαινεν, επήγαινεν, ώσπου ελειώσαν τα στιβάλια του…» (Β3).

Στα βάσανα που τραβά ο ήρωας του παραμυθιού έχει αρωγούς συνήθως κάποια ευεργετημένα ζώα. Ο δοκιμαζόμενος της θρησκείας είναι μόνος του, ιδιαίτερα ο ασκητής και μοναχός. Κι είναι αυτή η μοναξιά του μια πρόσθετη δοκιμασία. Δύναμη και βοήθεια μπορεί να αντλήσει μόνο από μέσα του.

Ενδιαφέρον στοιχείο είναι ο αριθμός 40, που συναντιέται τόσο στα παραμύθια, όσο και στις παραδόσεις. 40 μέρες εγκλείεται η λεχώνα και το παιδί της, 40 μέρες ζήτησε ο άγγελος από τη βασίλισσα να κλαίει και να πιει τα δάκρυά της για να κάνει παιδί στο παραμύθι αρ. καταλ. Β6. Τα βασιλόπουλα στο παραμύθι αρ. καταλ. Α4 ήταν 40, 40 είναι και οι μέρες νηστείας της Σαρακοστής. 40 μέρες πρέπει να φυλάξει η υποψήφια νύφη το καρυδάκι. « Αφού δεν ήσουνα ικανή να κρατήσεις σαράντα μέρες το καρυδάκι, πώς θα μπορέσεις να φυλαχτείς γυναίκα μου;»(Α13). 40 δράκοι φυλάνε το αθάνατο μήλο, σε 40 μέρες πρέπει να χτίσει το παλάτι το βασιλόπουλο στη μέση της θάλασσας(Α7 και Α11).

Ο επιδιωκόμενος στόχος
 Παραμύθια και παραδόσεις διαφέρουν ως προς τον επιδιωκόμενο στόχο. Ο δοκιμαζόμενος στα παραμύθια επιδιώκει συνήθως το γάμο. Το κέρδος του συχνά είναι υλικό, είναι  ένας σύντροφος ή ένας θησαυρός. Κάτι που έρχεται σε παντελή αντίθεση με το στόχο και το κέρδος του οσιομάρτυρα, ο οποίος απαρνείται τόσο τη σεξουαλική του απόλαυση, όσο και την επιθυμία πλούτου. «Μακάριος ο άνθρωπος που δέχεται με υπομονή τις δοκιμασίες. Γιατί αν τις υποστεί με επιτυχία, θα κερδίσει το βραβείο της αιώνιας ζωής»[12].

  Η στέρηση του παραμυθικού ήρωα θυμίζει όμως την πρόσκαιρη στέρηση των πιστών που δοκιμάζονται αποβλέποντας στο κέρδος από τον άγιο ή το Θεό, ακόμη και το υλικό. Θα μπορούσαμε βέβαια να εκλάβουμε ως  ομοιότητα την ιδιόμορφη σύζευξη που επιδιώκουν οι καλόγριες και οι άγιες που ασκήτευσαν, όταν λένε πως «παντρεύονται» τον Ιησού. Σ’ αυτή την περίπτωση έχουμε μια δοκιμασία γάμου ανάλογη με αυτήν στα παραμύθια.

Θα μπορούσαμε να δούμε μια αναλογία στόχων στην περίπτωση που ο ήρωας μπαίνει σε περιπέτειες προκειμένου να κάνει το χατίρι της μάνας, ή της αδερφής. Αυτό έχει κάποια σχέση με την επιθυμία του θρησκευόμενου και του μάρτυρα να ευχαριστήσει  το Θεό, δείχνοντας την αγάπη του μέσα από τη δοκιμασία.

 Αυτός που θέτει τη δοκιμασία στα παραμύθια συνήθως θέλει το κακό του ήρωα, ή τουλάχιστον θέλει να απαλλαγεί απ’ αυτόν. Στις θρησκευτικές παραδόσεις στο βάθος της περιδέουσας συνείδησης του αγίου και του πιστού βρίσκεται ο Θεός, ο οποίος είναι φυσικά μεγαλόψυχος. Είναι χαρακτηριστική η κουβέντα που επαναλάμβαναν οι αφηγητές για τον Άγιο Συμεών, προσπαθώντας να δικαιολογήσουν το πιθανό σημάδεμα-τιμωρία: « Ο άγιος δεν τιμωρεί, εμείς παθαίνουμε το κακό, όταν λέμε’’ δε βαριέσαι, δε νηστεύω’’».

Με την ιδέα του "ελέγχου" που έχουμε στο παραμύθι αρ.κατ.Α27 συμφωνεί γενικά η θρησκευτική παράδοση. Ο πιστός αισθάνεται πως ο Θεός τσεκάρει την πίστη ή την αφοσίωσή του. Αυτή άλλωστε είναι και η παρηγοριά του στις κακουχίες της ζωής. Κάνει υπομονή θεωρώντας πως ο Θεός τον δοκιμάζει και, επομένως, τον φροντίζει. « Μαρτύρια για τον Χριστό… Ήρθαν οι σκληρές στιγμές. Η μεγάλη δοκιμασία. Τα μαρτύρια, τα βασανιστήρια»[13]. «Και σαν τ’ άκουσε και η νέα είπε πως ο Γιαννάκης υπόφερε γι’ αυτήν και πως αν δεν εύρισκε τα στοιχήματα που του έβαλε θα έχανε το κεφάλι του και πως αυτή ορκίσθη αυτόν να πάρει άνδρα»( Α19).

Υπάρχει μια ιδιόμορφη εντολή Δοκιμασίας, όσον αφορά κυρίως το ύφος με το οποίο εκφέρεται. Κάποιος που πιθανόν θέλει να βοηθήσει τον ήρωα, προφητεύει κατά κάποιον τρόπο τη Δοκιμασία, μιλώντας με έκφραση που συναντάμε στα προφητικά κείμενα. « …Μετά θα νυχτωθείτε σε μια βρύση να μη μείνετε σε κείνη τη βρύση και φεύγοντας από τη βρύση, θα μπείτε σε μια πολιτεία, θα δείτε ένα καφενείο νάχει σαράντα καφέδες σερβιρισμένους να μην τους πιείτε γιατί θα πάθετε κακό»(Α4). « Θα τα κυβερνήσει με σιδερένια πυγμή και θα τα συντρίψει σαν πήλινα σκεύη…Το βάσανό της θα είναι σαν τον πόνο που προκαλεί ο σκορπιός όταν τσιμπήσει άνθρωπο»[14]. 

Το αποτέλεσμα της Δοκιμασίας

Διαφοροποίηση υπάρχει στο αποτέλεσμα της Δοκιμασίας. Οι σωματικές δοκιμασίες στους βίους αγίων οδηγούν σε βιολογικό θάνατο, ενώ αυτό δεν συμβαίνει στα παραμύθια. Ο ήρωας του παραμυθιού επιβιώνει μέσα από απίστευτες περιπέτειες. Το βασιλόπουλο κινδύνευσε να αποκεφαλιστεί σε περίπτωση αποτυχίας στις δοκιμασίες για να κερδίσει τη μονάκριβη κόρη του βασιλιά, αλλά τελικά «έζησαν αυτοί καλά κι εμείς καλύτερα» (Α5 και Α19). Ενώ η δοκιμασία της Αγίας Μαρκέλλας έληξε με  αποκεφαλισμό από τον πατέρα της. Γεγονός ωστόσο που της πρόσφερε την ποθούμενη ανύψωση ψυχής.

 Υπάρχει  βέβαια μια ενδιαφέρουσα εξαίρεση. Στο παραμύθι  αρ. καταλ. Α54 η δοκιμαζόμενη πεθαίνει επειδή δεν κράτησε την υπόσχεσή της.  Τιμωρός  είναι ο Θεός.

 Όσον αφορά δε τον πιστό που δοκιμάζεται σωματικά, ούτε αυτός  φτάνει ως τα έσχατα των αντοχών του, αλλά καταλήγει έχοντας κερδίσει την εύνοια του Θεού ή του αγίου.

Θρησκευτικές παρεμβολές στα παραδοσιακά παραμύθια

Πριν κλείσουμε τη συγκριτική μελέτη παραμυθιών και θρησκευτικών παραδόσεων θα είχε ενδιαφέρον να σημειώσουμε τη «σύγχυση» που παρατηρείται συχνά στους λαϊκούς αφηγητές ανάμεσα στα δυο είδη. Είναι οι δράκοι που μοιάζουν με το Σατανά, είναι ο δρακοκτόνος ήρωας που μοιάζει με τον Αη Γιώργη, είναι τα θαύματα που μοιάζουν με τις απίθανες σκηνές του παραμυθιού. Στη συλλογή μας έχουμε τρία παραμύθια που έχουν έντονα θρησκευτικά στοιχεία. «Με καιρόν κρίνει ο Θεός» (Α39), όπου ο θεοσεβούμενος αμείβεται, , «Η χάρη του Θεού» (Α54), όπου είναι ο Θεός που δοκιμάζει και τιμωρεί  και «Ο δράκος Εληάς»(Β6), όπου ο άγγελος δοκιμάζει.

 Στη συλλογή του Κ.Κανελλάκη, υπάρχει ένα παραμύθι, το οποίο η Δ. Δαμιανού δεν περιλαμβάνει στο βιβλίο της. Πρόκειται για το «Παράδεισος και Κόλασις»[15].  Το βασιλόπουλο ζητά τη χαμένη αδερφή του και τη βρίσκει σ’ ένα παλάτι, όπου την κρατούσε αυτός που την είχε απαγάγει.  Στο παραμύθι  της συλλογής της Δ. Δαμιανού «Η ευχή του γονιού» (Α20) συμβαίνει ακριβώς το ίδιο. Μόνο που εδώ ο απαγωγεύς είναι ένας δράκος, ενώ στο πρώτο παραμύθι είναι ο Αη Γιώργης!

ΕΠΙΛΟΓΟΣ

---

Παραδόσεις και Παραμύθια.  Δυο κοσμήματα της γιαγιάς που φοριούνται ακόμη. Ή μήπως δυο πετράδια στο ίδιο κόσμημα, αυτό που φοράμε αναζητώντας  τρόπους να κατευνάσουμε τον υπαρξιακό μας φόβο; Μια παραμυθία, μια παρηγοριά για εκείνες τις δύσκολες ώρες όπου ακόμα κι ένας Ιώβ λυγίζει αναφωνώντας:

 «Παράτησέ με! Μια πνοή είν’ η ζωή μου όλη κι όλη. Τι είναι ο άνθρωπος που τόσο να τον λογαριάζεις και τόση να του δίνεις προσοχή; Κάθε πρωί να  σκύβεις πάνω του και να τον δοκιμάζεις κάθε στιγμή;» «Αηδίασα. δεν θέλω ζήσει εις τον αιώνα. λείψον απ’ εμού. διότι αι ημέραι μου είναι ματαιότης». (Ιώβ 16,17)

---

ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ

[1] Αμάντα Μιχαλοπούλου, Παραμύθια για όλους, Καθημερινή, 21 Νοέμβρη 2004.

[2] Β.Προπ, ό.π. σελ.31-72.

[3] Δ.Δαμιανού, Παραμύθια της Χίου, σελ. 60, γ΄έκδοση, Ομήρειο Πνευματικό Κέντρο Χίου και Βιβλιοπωλείο Πυξίδα, Χίος, 2002.

[4] Δ.Δαμιανού, ό.π., σελ.20.

[5] R.Dawkins, Το εγωιστικό γονίδιο, σελ. 229, Σύναλμα.

[6]  Μ. Γ. Μερακλής, Τα παραμύθια μας, σελ. 170-1, Κωνσταντινίδη.

[7] Αρχιμ. Ι. Μαζενδίδη, η Αγία Παρασκευή, σελ.68, Αθήνα, 2002

[8] Ι. Μαζενδίδη, ο.π.

[9] ό.π., σελ.46

[10] Ι.Θ.Κακριδή, Ο ποιητής και η Μυθική παράδοση, σελ.18, Αθήνα, 1980.

[11] Δ. Δαμιανού, ο.π. σελ.29.

[12] Επιστολή Ιακώβου, Α.12, Αγία Γραφή, Ελληνική Βιβλική Εταιρία,1997

[13] Ι. Μανδενδίδη, ό.π.,σελ.45.

[14] Αποκάλυψη Ιωάννου, 2,27 και 9,5. Αγία Γραφή, Ελληνική Βιβλική Εταιρία,1997.

 [15] Κ. Κανελλάκη, Συλλογή Παραμυθιών εκ των του λαού της Χίου, αναδημοσίευση από φυλλάδιο της εφημερίδας Αλήθεια, Ιανουάριος 2004.

 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Αγία Γραφή, (1997): Ελληνική Βιβλική Εταιρία

Αγία Γραφή,Τα ιερά Γράμματα μεταφρασθέντα εκ των θείων αρχετύπων. Βιβλική Εταιρεία.

Dawkins,R.: Το εγωιστικό γονίδιο, Σύναλμα.

Ημερολόγιον 2001 Ιεράς Μητροπόλεως Χίου, Ψαρών και Οινουσσών

Κακριδή,Ι.,Θ., (1980): Ο ποιητής και η Μυθική παράδοση, Αθήνα

Κανελλάκη,Κ., « Συλλογή Παραμυθιών εκ των του λαού της Χίου -Παράδεισος και   Κόλασις»,Εφημερίδα Αλήθεια, Ιανουάριος 2004, Χίος

Κυριακίδου-Νέστορος,Α., Λαογραφικά Μελετήματα, Νέα Σύνορα - Λιβάνη, Αθήνα

Λεξικό της Νέας Ελληνικής Γλώσσας, ( Μπαμπινιώτη), (1998): Κέντρο Λεξικολογίας

Μανδενδίδη,Θ. Ιγνατίου, Αρχιμ., (2002): Η αγία Παρασκευή, Αδελφότης    Θεολόγων  «Ο Σωτήρ», Αθήνα

Μερακλής,Μ.,Γ.: Τα παραμύθια μας, Κωνσταντινίδη

Μιχαλοπούλου,Α.: «Παραμύθια για όλους», Καθημερινή, 21 Νοέμβρη, 2004

Προπ,,Β.,Γ., (1987) Μορφολογία του Παραμυθιού, Καρδαμίτσα, Αθήνα

Χιόνη, Μηνιαία Χιακή Έκδοση Λόγου και Τέχνης, τ.130, Δεκέμβριος 2002