ΙΒΑΝ ΙΛΛΙΤΣ: "Κοινωνία χωρίς σχολεία"

 Αποσχολειοποιημένη κοινωνία - Deschooling society-   (1970) - Νεφέλη

ΓΙΑΤΙ ΠΡΕΠΕΙ ΝΑ ΚΑΤΑΡΓΗΣΟΥΜΕ ΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

•  Για τους περισσότερους ανθρώπους το δικαίωμα στη μάθηση εμποδίζεται από την υποχρέωση του να πας σχολείο. 7
• Πολλοί μαθητές,οι φτωχοί κυρίως, καταλαβαίνουν από ένστικτο τι ζημιά τους κάνει το σχολείο. Τους βάζουν στο σχολείο για να μάθουν να συγχέουν τη διαδικασία με την ουσία… Έτσι ο μαθητής αρχίζει να μπερδεύει τη διδασκαλία με τη μάθηση, την ιεραρχική προαγωγή με τη μόρφωση , το δίπλωμα με την ικανότητα, το λέγειν με το κατά πόσο μπορείς να πεις κάτι καινούργιο. Με το σχολείο η φαντασία του καταντάει να στρέφεται προς την υπηρεσία και όχι προς την αξία.  11
• Δεν είναι μόνο η μόρφωση αλλά και η ίδια η κοινωνική πραγματικότητα που έχει συνταυτισθεί με το σχολείο…Παντού, όχι μόνο η εκπαίδευση αλλά και το σύνολο της κοινωνίας χρειάζεται «αποσχολειοποίηση». Οι γραφειοκρατικές υπηρεσίες της κοινωνικής ευημερίας διεκδικούν ένα επαγγελματικό, πολιτικό και οικονομικό μονοπώλιο επί της κοινωνικής φαντασίας, θεσμοθετώντας πρότυπα για το τι είναι αξιόλογο και τι είναι πραγματοποιήσιμο. Το μονοπώλιο αυτό βρίσκεται στη ρίζα του εκσυγχρονισμού της αθλιότητας.Κάθε απλή ανάγκη για την οποία εφευρίσκεται μια θεσμική  απάντηση προωθεί το σχηματισμό μιας νέας τάξης φτωχών και έναν καινούργιο ορισμό της αθλιότητας. 13
• Όταν μια κοινωνία έχει μεταφράσει βασικές ανάγκες σε επιθυμίες για αγαθά που έχουν παραχθεί επιστημονικά, τότε η φτώχεια ορίζεται με μέτρα που οι τεχνοκράτες μπορούν να αλλάξουν κατά τη θέλησή τους. Έτσι η φτώχεια αναφέρεται σε εκείνους που έχουν πέσει χαμηλά πιο κάτω από ένα διαφημιζόμενο ιδεώδες κατανάλωσης σε κάποιον σημαντικό τομέα. 14
• Μόνον αφαιρώντας δολάρια από τους θεσμούς που σήμερα υπηρετούν την υγεία , την εκπαίδευση, την πρόνοια μπορούμε να ανακόψουμε την εξαθλίωση που δημιουργούν οι εξουθενωτικές παρενέργειες των θεσμών αυτών.15
• Ούτε η μάθηση ούτε η δικαιοσύνη ευνοούνται από την εκπαίδευση εφ’ όσον οι εκπαιδευτικοί επιμένουν να συνδέουν την διδασκαλία με τα διπλώματα. .. Διδασκαλία είναι η επιλογή των όρων που διευκολύνουν τη μάθηση.   24
• Σήμερα οι εκπαιδευτικές πιστώσεις που προβλέπονται για οποιοδήποτε εκπαιδευτικό κέντρο θα μπορούσαν να δίδονται σε περιορισμένο βαθμό σε ανθρώπους όλων των ηλικιών και όχι μόνο στους φτωχούς. Εννοώ αυτές τις πιστώσεις με τη μορφή  ενός εκπαιδευτικού διαβατηρίου ή μιας «εκπαιδευτικής πιστωτικής κάρτας  που θα δινόταν σε κάθε πολίτη τη στιγμή της γέννησής του.27
• Η εκπαίδευση μπορεί να είναι αποτέλεσμα διδασκαλίας, αλλά μιας διδασκαλίας που έρχεται σε βαθειά αντίθεση με την άσκηση.  Βασίζεται πάνω σε μια αμοιβαία σχέση όπου και τα δυο μέρη κατέχουν μερικά από τα κλειδιά που οδηγούν σε συλλογικές μνήμες. Στηρίζεται στην αυστηρή πρόθεση όλων εκείνων που χρησιμοποιούν δημιουργικά τις μνήμες αυτές, καθώς και στην έκπληξη του αναπάντεχου ερωτήματος που ανοίγει νέους ορίζοντες στον ερευνητή και στον σύντροφό του. 32
• Η δημιουργική, ερευνητική μάθηση απαιτεί ομότιμους που την ίδια στιγμή αντιμετωπίζουν τα ίδια προβλήματα και τις ίδιες συνθήκες.33
• Η ριζικότερη εναλλακτική λύση στο σχολείο θα ήταν ένα δίκτυο ή ένας οργανισμός που θα εξασφάλιζε σε όλους τη δυνατότητα να μοιρασθούν μια τρέχουσα ανησυχία μαζί με άλλους που κινητοποιούνται επίσης από την ίδια ανησυχία. 34
• Σε μια πρώτη συνάντηση σε ένα καφέ, το σημείο αναγνωρίσεως θα μπορούσε να είναι η τοποθέτηση του βιβλίου για το οποίο προορίζεται η συζήτηση, δίπλα στο φλυτζάνι του καθενός. Οι άνθρωποι που πήραν την πρωτοβουλία να οργανώσουν τέτοιες συναντήσεις σύντομα θα μάθουν τι πρέπει να παραθέσουν ώστε να βρουν αυτούς που αναζήτησαν. Ο κίνδυνος να οδηγήσει μια τέτοια συζήτηση σε απώλεια χρόνου, απογοήτευση ή ακόμη και δυσαρέσκεια είναι ασφαλώς μικρότερος από τον ανάλογο κίνδυνο που αντιμετωπίζει ο υποψήφιος φοιτητής. Μια τέτοια συνάντηση οργανωμένη, μέσω ηλεκτρονικού υπολογιστού, για τη συζήτηση ενός άρθρου ενός περιοδικού, μέσα σε ένα καφέ της Τετάρτης Λεωφόρου, δεν υποχρεώνει κανένα από τους δυο να μείνει περισσότερο από όσο χρειάζεται για να πιει ένα καφέ, ούτε επιβάλλει μια νέα συνάντηση στο μέλλον. Η πιθανότητα όμως η συνάντηση αυτή να σπάσει τη μονοτονία της ζωής σε μια σύγχρονη πόλη και να προωθήσει μια νέα φιλία, μια προσωπική προσπάθεια ή μια κριτική αντιμετώπιση είναι μεγάλη…Εκπαίδευση για όλους σημαίνει εκπαίδευση μέσω όλων.  37
• Ο Μαρξ δεν ήταν αντίθετος με την απαγόρευση της εργασίας στα παιδιά , με την έννοια ότι η εκπαίδευση των παιδιών θα ευδοκιμούσε μόνο μέσα από την εργασία. Αν υποτεθεί ότι ο σημαντικότερος καρπός της εργασίας είναι η παιδεία και η δυνατότητα μεταδόσεως της παιδείας μέσω της εργασίας σε άλλους, τότε η αλλοτρίωση της σύγχρονης κοινωνίας με την παιδαγωγική έννοια είναι χειρότερη από την οικονομική της αλλοτρίωση.39
• Η φαντασία μας είναι κι αυτή «εκπαιδευμένη» 39

Η ΦΑΙΝΟΜΕΝΟΛΟΓΙΑ ΤΟΥ ΣΧΟΛΕΙΟΥ

• Ως τον περασμένο αιώνα τα  « παιδιά» της μεσαίας τάξης μεγάλωναν στο σπίτι με τη βοήθεια των δασκάλων και των ιδιωτικών σχολείων. Μόνο με την έλευση της Βιομηχανικής κοινωνίας έγινε δυνατή η μαζική παραγωγή της «παιδικής ηλικίας» και η εξάπλωσή της στις μεγάλες μάζες. Το σχολικό σύστημα είναι ένα σύγχρονο φαινόμενο όπως είναι και η παιδική ηλικία που το σύστημα αυτό παράγει. 43
• Το σχολείο είναι ένας θεσμός που στηρίζεται στο αξίωμα ότι η μάθηση είναι αποτέλεσμα της διδασκαλίας. Και η καθιερωμένη σοφία συνεχίζει να δέχεται αυτό το αξίωμα, παρά τις ατέλειωτες αποδείξεις περί του αντιθέτου. Όλοι μάθαμε τα περισσότερα από όσα ξέρουμε έξω από το σχολείο. Η περισσότερη μάθηση έρχεται χωρίς το δάσκαλο και συχνά παρά τη θέλησή του.  45
• Έρευνες έχουν αποδείξει ότι τα παιδιά μαθαίνουν τα πιο πολλά από εκείνα που οι δάσκαλοι ισχυρίζονται ότι τους διδάσκουν, μέσα από ομάδες, κόμικς, τυχαίες παρατηρήσεις και πάνω από όλα μέσα από την απλή συμμετοχή τους στην τελετουργία του σχολείου. Οι δάσκαλοι στις πιο πολλές περιπτώσεις εμποδίζουν αυτό το είδος της μάθησης μέσα στο σχολείο. 46
• Σε κάθε έναν από αυτούς τους τρεις ρόλους ο δάσκαλος στηρίζει την εξουσία του σε διαφορετικές βάσεις. Ο δάσκαλος –φύλακας ενεργεί σαν αρχιερέας που οδηγεί τους μαθητές του μέσα από έναν τελετουργικό λαβύρινθο… Ο δάσκαλος-κήρυκας υποκαθιστά τους γονείς, το Θεό, το Κράτος, καθοδηγεί το μαθητή για το τι είναι σωστό ή λάθος, όχι μόνο για το σχολείο αλλά επίσης στην κοινωνία. Ο δάσκαλος –θεραπευτής αισθάνεται εξουσιοδοτημένος να ερευνήσει την προσωπική ζωή του μαθητή του για να τον βοηθήσει να ωριμάσει σαν άτομο.48
• Οι δάσκαλοι και οι παπάδες είναι οι μόνοι επαγγελματίες που εκτός του ότι κηρύσσουν σε ένα καταναγκασμένο ακροατήριο,  αισθάνονται ότι έχουν και το δικαίωμα τνα ανακατεύονται στις ιδιωτικές υποθέσεις των πελατών τους. 49
• Ο κανόνας της υποχρεωτικής παρακολούθησης μεταβάλλει τη σχολική τάξη σε μαγική μήτρα από την οποία περιοδικά, στο τέλος κάθε σχολικής μέρας και σχολικού έτους, απελευθερώνεται το παιδί για να εξωθηθεί τελικά στον ενήλικο βίο. Ούτε η επιμήκυνση της παιδικής ηλικίας ούτε η αποπνικτική ατμόσφαιρα της σχολικής τάξης θα ήταν δυνατό να υπάρξουν έξω από το σχολείο. Το σχολείο όμως σαν υποχρεωτικό κανάλι εκπαίδευσης, μπορεί να υπάρχει ανεξάρτητα από αυτά και είναι περισσότερο καταπιεστικό και καταστροφικό από οτιδήποτε άλλο γνωρίζουμε μέχρι σήμερα. 50

Ο ΕΞΑΓΙΑΣΜΟΣ ΤΗΣ ΠΡΟΟΔΟΥ

• Καμιά κοινωνία στην ιστορία δεν μπόρεσε να επιζήσει χωρίς τυπικό ή μύθο, η δική μας όμως είναι η πρώτη που απαιτεί μια τόσο πληκτική, τόσο κουραστική , καταστροφική και ταυτόχρονα ακριβή μύηση στο μύθο της. Ο σύγχρονος πολιτισμός είναι επίσης ο πρώτος που θεώρησε αναγκαίο να εξηγήσει με τη λογική το θεμελιώδες τυπικό της μύησης, αποκαλώντας το εκπαίδευση. Δεν είναι δυνατό να επιχειρήσουμε μια μεταρρύθμιση της εκπαίδευσης εκτός αν αντιληφθούμε ότι ούτε η μάθηση ούτε η κοινωνική ισότητα προωθούνται από το τυπικό του σχολικού συστήματος. Δεν είναι δυνατό να ξεπεράσουμε την καταναλωτική κοινωνία παρά μόνο αν αντιληφθούμε ότι η κοινωνία αυτή παράγεται από τα ίδια τα υποχρεωτικά δημόσια σχολεία, ανεξάρτητα από το τι διδάσκεται σε αυτά.56
• Μόνο η γενιά εκείνη που θα μεγαλώσει χωρίς υποχρεωτικό σχολείο θα μπορέσει να ξαναδημιουργήσει το Πανεπιστήμιο.56
• Οι περισσότεροι  άνθρωποι μαθαίνουν καλύτερα με τη συμμετοχή, ενώ το σχολείο τους αναγκάζει να ταυτίσουν την προσωπική, συνειδητή τους ανάπτυξη με έναν λεπτομερή σχεδιασμό και χειρισμό. Όταν το άτομο αποδεχθεί την αναγκαιότητα του σχολείου γίνεται εύκολα θύμα και των άλλων θεσμών.  Όταν τα παιδιά αφήσουν τη φαντασία τους να διαμορφωθεί από τη σχολική διδασκαλία τότε γίνονται επιδεκτικά για κάθε είδους θεσμικό σχεδιασμό. Η διδασκαλία συσκοτίζει τη φαντασία τους. 57
• Η μεταφορά της ευθύνης από το εγώ στο θεσμό αποτελεί εγγύηση κοινωνικής οπισθοδρόμησης, ειδικότερα δε όταν γίνει δεκτή σαν υποχρέωση. ..Ο άνθρωπος που έχει τοξινωθεί πλέον από το να διδάσκεται συνεχώς,  αναζητά την ασφάλεια του εγώ του διδάσκοντας  τυραννικά ο ίδιος. 57
• Οι θεσμοποιημένες αξίες που ενσταλλάζει το σχολείο είναι ποσοτικές αξίες. Το σχολείο μυεί τον νέο άνθρωπο σ’ ένα κόσμο όπου όλα μπορούν να μετρηθούν, ακόμη και η φαντασία και – γιατί όχι – και ο ίδιος ο άνθρωπος. Η προσωπική όμως ανάπτυξη δεν είναι μια μετρήσιμη  οντότητα. Είναι η ανάπτυξη μέσα σε μια πειθαρχημένη αμφισβήτηση και δεν είναι δυνατόν να μετρηθεί με κανένα κριτήριο, δεν είναι δυνατόν να υπολογιστεί με κανένα ιστορικό και δεν μπορεί να συγκριθεί με τα επιτεύγματα κανενός τρίτου. Το σχολείο υποτίθεται ότι αναλύει τη μάθηση σε διάφορα θέματα και δημιουργεί ένα κύκλο σπουδών που αποτελείται από αυτές τις προκατασκευασμένες μονάδες ώστε το αποτέλεσμα να είναι μετρήσιμο με μια παγκόσμια κλίμακα.Η μάθηση που οραματίζομαι είναι μια συνεχής αναδημιουργία που δεν μπορεί να μετρηθεί… 58
• Το σχολείο πουλάει κύκλους μαθημάτων – αγαθά που έχουν παραχθεί με την ίδια διαδικασία και έχουν την ίδια δομή με άλλα προϊόντα. Η παραγωγή αυτών των κύκλων αρχίζει για τα περισσότερα σχολεία με μια υποτιθέμενη επιστημονική έρευνα βάσει της οποίας οι μηχανικοί της εκπαίδευσης προβλέπουν τη μέλλουσα ζήτηση και τα εργαλεία συναρμολόγησης μέσα στα πλαίσια που καθορίζονται από τους προϋπολογισμούς και τα ταμπού. Ο έμπορος-δάσκαλος διανέμει το έτοιμο προϊόν στον καταναλωτή-μαθητή, οι αντιδράσεις του οποίου έχουν συστηματικά μελετηθεί και προβλεφθεί ώστε να προμηθεύσουν τα δεδομένα για τη δημιουργία του επόμενου μοντέλου το οποίο μπορεί να είναι «σχολείο χωρίς τάξεις», «σχολείο σχεδιασμένο από τους μαθητές», «σχολείο όπου η διδασκαλία γίνεται με ομάδες», «σχολείο με εποπτικά μέσα», σχολείο θεματο-κεντρικό»…Οι μαθητές –καταναλωτές μαθαίνουν να προσαρμόζουν τις επιθυμίες τους στις εμπορεύσιμες αξίες. Έτσι τους κάνουν να αισθάνονται ένοχοι όταν δεν συμπεριφέρονται ανάλογα με τις προβλέψεις της έρευνας της αγοράς, δηλαδή να περνούν τις τάξεις και να παίρνουν τα διπλώματα που θα τους οδηγήσουν στην αναμενόμενη κατηγορία απασχολήσεως.59
• Οι άνθρωποι που έχουν υποστεί παρατεταμένη εκπαίδευση δεν είναι σε θέση να χειριστούν τις μη μετρήσιμες εμπειρίες. Γι αυτούς ό,τι δεν μπορεί να μετρηθεί είναι δευτερεύον, απειλητικό. Δε χρειάζεται βεβαίως να τους στερήσει κανείς τη δημιουργικότητά τους. Το ρόλο αυτό τον έχει αναλάβει η διδασκαλία κάτω από την οποία έχουν ξεμάθει να κάνουν το δικό τους, έχουν ξεμάθει να είναι ο εαυτός τους και εκτιμούν μόνο ό,τι έχει ήδη γίνει ή ό,τι μπορεί να γίνει… Για την ανθρωπότητα των σχολείων ο δρόμος προς την ευτυχία είναι στρωμένος με δείχτες καταναλωτού. 58
• Το σχολείο προετοιμάζει για την αλλοτριωτική θεσμοποίηση της ζωής διδάσκοντας την ανάγκη της διδασκαλίας. Όταν οι άνθρωποι μάθουν το μάθημα αυτό χάνουν κάθε κίνητρο για ανεξάρτητη ανάπτυξη. δεν βρίσκουν πια καμιά έλξη στους συσχετισμούς και αποκλείονται συνειδητά από τις εκπλήξεις που προσφέρει η ζωή εκείνη που δεν προκαθορίζεται θεσμικά…Η Νέα Παγκόσμια Εκκλησία είναι η βιομηχανία της γνώσης, που είναι ταυτόχρονα ο προμηθευτής του όπιου και το θρανίο για μια ολοένα αυξανόμενη περίοδο της ζωής του ατόμου. Η κατάργηση  του σχολείου είναι συνεπώς στη ρίζα κάθε κινήματος για την ανθρώπινη απελευθέρωση. 67
• Ο καθένας από μας είναι προσωπικά υπεύθυνος για την απελευθέρωσή του από το σχολείο και μόνον εμείς έχουμε τη δύναμη να το κάνουμε. Κανένας δεν μπορεί να δικαιολογήσει την αποτυχία του να απελευθερωθεί από την εκπαίδευση. 67
• Όλο και περισσότεροι γραφειοκράτες θα ποζάρουν σα δάσκαλοι…70
• Η καταπίεση θα θεωρείται σαν μια ιεραποστολική προσπάθεια για να επιταχυνθεί η έλευση του μηχανικού Μεσσία. Όλο και περισσότερες χώρες θα καταφεύγουν στα παιδαγωγικά βασανιστήρια που σήμερα εφαρμόζονται στη Βραζιλία και στην Ελλάδα.  71

ΤΟ ΘΕΣΜΙΚΟ ΦΑΣΜΑ

• Πιστεύω ότι ένα επιθυμητό μέλλον εξαρτάται από μια εκ μέρους μας συνειδητή εκλογή μιας ζωής δράσης παρά μιας ζωής κατανάλωσης, από τη διαμόρφωση ενός στυλ ζωής που θα μας επιτρέπει τον αυθορμητισμό και την ανεξαρτησία παρά από τη διατήρηση ενός στυλ ζωής που μόνο μας δίνει τη δυνατότητα να δημιουργούμε και να καταστρέφουμε, να παράγουμε και να καταναλώνουμε – ενός στυλ ζωής που δεν αποτελεί παρά ένα ενδιάμεσο σταθμό στην πορεία της εξάντλησης και μόλυνσης του περιβάλλοντος.73
•  Όπως οι αυτοκινητόδρομοι έτσι και τα σχολεία δίνουν εκ πρώτης όψεως την εντύπωση ότι είναι ανοιχτά σε όλους. Είναι όμως στην πραγματικότητα ανοιχτά μόνο σ’ εκείνους που συνεχώς ανανεώνουν τα πιστοποιητικά τους. Όπως οι αυτοκινητόδρομοι δημιουργούν την εντύπωση ότι το σημερινό ετήσιο επίπεδο κόστους τους είναι αναγκαίο για τις μετακινήσεις των ανθρώπων, έτσι και τα σχολεία θεωρούνται απαραίτητα για την απόκτηση των ικανοτήτων εκείνων που απαιτεί μια κοινωνία μοντέρνας τεχνολογίας. Αποκαλύψαμε προηγουμένως ότι οι αυτοκινητόδρομοι είναι απατηλά κοινωφελή δίκτυα, τονίζοντας την εξάρτησή τους από τα ιδιωτικά αυτοκίνητα. Τα σχολεία στηρίζονται στην εξίσου απατηλή υπόθεση ότι η μάθηση είναι το αποτέλεσμα της διδασκαλίας των σχολικών κύκλων. Οι αυτοκινητόδρομοι γεννήθηκαν από μια διαστροφή της επιθυμίας και της ανάγκης για κινητικότητα που μετατράπηκε σε αίτημα για ιδιωτικά αυτοκίνητα. Τα σχολεία από την άλλη μεριά διαστρεβλώνουν τη φυσιολογική τάση για ανάπτυξη και μάθηση σε αίτημα για διδασκαλία. Η ζήτηση της βιομηχανοποιημένης ωριμότητας αποτελεί πολύ μεγαλύτερη άρνηση της προσωπικής δράσης παρά η ζήτηση για βιομηχανοποιημένα αγαθά. Τα σχολεία δεν είναι μόνο δεξιότερα από τα αυτοκίνητα και τους αυτοκινητόδρομους. Ανήκουν πολύ κοντά στο δεξιό άκρο του θεσμικού φάσματος που κατέχουν τα καθαρά πλέον άσυλα. Ακόμη και οι οργανωτές των πολέμων σκοτώνουν τελικά μόνο το σώμα. Αλλά ο εξαναγκασμός των ανθρώπων να παραιτηθούν από την ευθύνη της ίδιας τους της ανάπτυξης ισοδυναμεί τις περισσότερες φορές με πνευματική αυτοκτονία. 84
• Ο Αριστοτέλης είχε ήδη ανακαλύψει ότι «ποιώ» και «πράττω» είναι διαφορετικά πράγματα, τόσο μάλιστα διαφορετικά ώστε το ένα ποτέ δεν περικλείει το άλλο. «Γιατί ούτε το πράττειν είναι μια μορφή του ποιείν- ούτε και το ποιείν μια μορφή του αληθώς πράττειν. Η αρχιτεκτονική είναι μια μορφή του ποιείν, της δημιουργίας ενός πράγματος του οποίου η αρχή βρίσκεται στον ποιούντα και όχι στο ίδιο το πράγμα.  Το ποιείν έχει πάντοτε ένα σκοπό διάφορο από το ποιείν καθεαυτό, ενώ το πράττειν όχι. γιατί η αληθινή πράξη είναι αυτοσκοπός. Η τελειότητα του ποιείν είναι μια τέχνη, η τελειότητα του πράττειν είναι μια αρετή. Η λέξη που ο Αριστοτέλης όρισε για το ποιείν είναι «ποίησις», και για το πράττω «πράξις . ( Ηθικά Νικόμαχεια). Η μετακίνηση προς τα δεξιά σημαίνει ότι ένας θεσμός αναπροσαρμόζεται έτσι ώστε να αυξήσει τη δυνατότητα του ποιείν ενώ η μετακίνηση προς τα αριστερά σημαίνει ότι ο θεσμός αναπροσαρμόζεται έτσι ώστε να επιτρέψει την αυξανόμενη δράση ή πράξη.  86  
•  Το συμπλήρωμα σε ένα κατάλογο διαρκών, επιδιορθώσιμων και επαναχρησιμοποιήσιμων αγαθών δεν θα ήταν μια αύξηση των θεσμικά παραγόμενων υπηρεσιών, αλλά μάλλον ένα θεσμικό πλαίσιο το οποίο εκπαίδευε συνεχώς τον άνθρωπο με στόχο τη δράση, τη συμμετοχή και την αυτοβοήθεια. Η προώθηση της κοινωνίας μας από το παρόν – στο οποίο όλοι οι θεσμοί συγκλίνουν προς τη μεταβιομηχανική γραφειοκρατία- προς ένα μέλλον μεταβιομηχανικής χαράς της ζωής στο οποίο η ένταση της δράσης θα υπερίσχυε σε σχέση με την παραγωγή πρέπει να αρχίσει με ανανέωση του στυλ των θεσμών παροχής υπηρεσιών και πάνω από όλα με μια ανανέωση της εκπαίδευσης. Ένα μέλλον που θα είναι ταυτόχρονα επιθυμητό και δυνατό εξαρτάται από την προθυμία μας να επενδύσουμε τις τεχνολογικές μας γνώσεις στην ανάπτυξη των «ανοιχτών» θεσμών. Στο πεδίο των εκπαιδευτικών ερευνών αυτό ισοδυναμεί με το αίτημα της αντιστροφής των τάσεων του παρόντος. 88

ΚΥΚΛΩΜΑΤΑ ΜΑΘΗΣΗΣ

• Οι εκπαιδευτικοί θεσμοί που θα προτείνω στη συνέχεια προορίζονται για να υπηρετήσουν μια κοινωνία που σήμερα δεν υπάρχει, αν και η τωρινή απογοήτευση σχετικά με το σχολείο μπορεί να αποτελέσει μια μεγάλη δύναμη που θα ήταν σε θέση να κινητοποιήσει τις διαδικασίες για νέες κοινωνικές διευθετήσεις. .. Παντού το σχολικό σύστημα έχει την ίδια δομή, και παντού το καλυμμένο πρόγραμμά του έχει το ίδιο αποτέλεσμα. Χωρίς καμιά εξαίρεση, διαμορφώνει καταναλωτές που τοποθετούν τα θεσμοποιημένα αγαθά  ψηλότερα από τις ερασιτεχνικές ασχολίες του γείτονα.

Παντού το καλυμμένο πρόγραμμα της σχολικής εκπαίδευσης μυεί τον πολίτη στο μύθο ότι οι γραφειοκρατίες που καθοδηγούνται από την επιστημονική γνώση είναι και αποτελεσματικές και μεγαλόκαρδες. Παντού αυτό το ίδιο πρόγραμμα εγκαθιστά στο μαθητή το μύθο ότι η αυξανόμενη παραγωγή θα καλυτερεύσει τη ζωή. Και παντού αναπτύσσει τη συνήθεια της ηττοπαθούς κατανάλωσης υπηρεσιών και της αλλοτριωτικής παραγωγής, της ανοχής της θεσμικής εξάρτησης και της αναγνώρισης των διακρίσεων που παράγουν οι θεσμοί. Το καλυμμένο πρόγραμμα της εκπαίδευσης είναι υπεύθυνο για όλα αυτά παρά τις αντίθετες προσπάθειες που καταβάλλουν οι δάσκαλοι και ανεξάρτητα από την ιδεολογία που επικρατεί.

Με άλλα λόγια, τα σχολεία είναι ουσιαστικά τα ίδια σε όλες τις χώρες, είτε αυτές είναι φασιστικές είτε δημοκρατικές είτε σοσιαλιστικές είτε πλούσιες είτε φτωχές. Η ομοιομορφία του σχολικού συστήματος μας αναγκάζει να αναγνωρίσουμε την παγκόσμια ομοιομορφία του μύθου, του τρόπου παραγωγής  και των μεθόδων κοινωνικού ελέγχου παρά την πληθώρα των μυθολογιών στις οποίες βρίσκει έκφραση ο μύθος αυτός.99

• ΔΙΚΤΥΑ ΜΑΘΗΣΗΣ: Τα μέσα εκπαίδευσης συνήθως καθορίζονται ανάλογα με τους στόχους του εκπαιδευτικού. προτείνω να κάνουμε το αντίθετο, δηλαδή να καθορίσουμε τέσσερις διαφορετικούς τρόπους που επιτρέπουν στο σπουδαστή την πρόσβαση σε οποιοδήποτε εκπαιδευτικό μέσο με στόχο να προσδιορίσει και να ολοκληρώσει τους σκοπούς του:

1)      Υπηρεσίες εκπαιδευτικών μέσων που διευκολύνουν την πρόσβαση  σε πράγματα ή διαδικασίες μέσα στα πλαίσια της τυπικής μάθησης. Μερικά από αυτά μπορούν να εναποθηκευτούν σε βιβλιοθήκες, γραφεία, εργαστήρια, μουσεία, θέατρα. ΄Αλλα μπορούν να χρησιμοποιούνται καθημερινά σε εργοστάσια, αεροδρόμια, φάρμες, αλλά να γίνονται προσιτά σε φοιτητές ή μαθητευόμενους μέσα ή έξω από το ωράριο.

2)      Υπηρεσίες ανταλλαγής ειδικοτήτων 

3)      Υπηρεσίες επαφών δηλαδή δίκτυα που επιτρέπουν στα άτομα να  περιγράφουν αυτό που θέλουν να μάθουν με την ελπίδα να βρουν ένα σύντροφο στις αναζητήσεις τους.

4)       Υπηρεσίες ανεξάρτητων εκπαιδευτικών που μπορούν να καταχωρηθούν σε ένα κατάλογο που να δίνει τη διεύθυνση και αυτοπεριγραφή του επαγγελματία, παραεπαγγελματία και μη επαγγελματία.. 105

• Ένα καλό εκπαιδευτικό σύστημα θα πρέπει να έχει τρεις στόχους: να κάνει προσιτές όλες τις πηγές μάθησης σε όλους όσους θέλουν να μάθουν και σε οποιαδήποτε φάση της ηλικίας τους, να δίνει τη δυνατότητα σε όλους όσους θέλουν να μεταδώσουν αυτά που ξέρουν, να συναντούν εκείνους που αντίστοιχα θέλουν να μάθουν από αυτούς και τέλος, να παρέχει σε όλους όσους επιθυμούν να ανακοινώσουν κάτι στο κοινό, τη δυνατότητα να κάνουν τις σκέψεις τους γνωστές. Ένα τέτοιο σύστημα θα απαιτούσε την εφαρμογή συνταγματικών εγγυήσεων αναφορικά με την εκπαίδευση. Οι μαθητές δεν θα υποχρεώνονταν να υποκύψουν σε υποχρεωτικούς κύκλους σπουδών ή στις διακρίσεις που στηρίζονται στην κατοχή ενός πιστοποιητικού ή διπλώματος. Ούτε θα υποχρεωνόταν το κοινό να στηρίξει δια μέσου της φορολογίας ένα πελώριο επαγγελματικό μηχανισμό από εκπαιδευτικούς και εγκαταστάσεις που στην ουσία περιορίζει τις δυνατότητες του κοινού για μάθηση μέσα στα πλαίσια των υπηρεσιών που το επάγγελμα αυτό επιθυμεί να σερβίρει στην αγορά. Ένα τέτοιο σύστημα θα χρησιμοποιούσε τις μεθόδους της μοντέρνας τεχνολογίας για να καταστήσει καθολική την ελευθερία του λόγου, της συνάθροισης και του τύπου και έτσι να της δώσει έναν πλατειά εκπαιδευτικό χαρακτήρα.
• Τα σχολεία έχουν οικοδομηθεί πάνω στην υπόθεση ότι υπάρχει ένα μυστικό σε όλα τα πράγματα. Ότι η ποιότητα ζωής εξαρτάται από τη γνώση αυτού του μυστικού. Ότι τα μυστικά αυτά μπορούμε να τα μάθουμε μόνο δια μέσου μιας ελεγχόμενης αλληλουχίας. Και ότι μόνο οι δάσκαλοι μπορούν να αποκαλύψουν σωστά αυτά τα μυστικά. Ένα άτομο με «σχολειοποιημένο» μυαλό θεωρεί τον κόσμο σαν μια πυραμίδα ταξινομημένων πραγμάτων που είναι προσιτά μόνο σ’εκείνους που διαθέτουν τα κατάλληλα εισιτήρια. Οι νέοι εκπαιδευτικοί θεσμοί θα διασπάσουν αυτή την πυραμίδα. Σκοπός τους πρέπει να είναι η τόνωση της προσιτότητας προς όφελος του μαθητή: να του επιτρέψουν να κοιτάξει από το παράθυρο μέσα στο θάλαμο ελέγχου ή μέσα στο κοινοβούλιο,αν δεν μπορεί να μπει από την πόρτα. 101
• Αυτό που χαρακτηρίζει την πραγματική σχέση «δασκάλου» και μαθητή είναι η ανεκτίμητη φύση της. Ο Αριστοτέλης έλεγε γι αυτήν ότι είναι «ένας ηθικός τύπος φιλίας που δεν στηρίζεται πάνω σε καθορισμένους όρους: δίνει τα δώρα της ή κάνει οτιδήποτε άλλο σα να επρόκειτο για ένα φίλο».Ο Θωμάς ο Ακινάτης λέει γι αυτόν τον τύπο διδασκαλίας ότι είναι αναπόφευκτα μια πράξη αγάπης και ευσπλαχνίας. Ο τύπος αυτός διδασκαλίας είναι πάντοτε μια πολυτέλεια για το δάσκαλο και ένα είδος διασκέδασης («σχόλη»στα αρχαία Ελληνικά) και γι αυτόν αλλά και για το μαθητή: μια δραστηριότητα με νόημα και για τους δυο, χωρίς απώτερους σκοπούς.
• Το να εξαρτάμε την ανάγκη για πραγματική πνευματική ηγεσία από την επιθυμία προικισμένων ανθρώπων να μας την προσφέρουν, είναι φανερά αναγκαίο ακόμη και στην κοινωνία μας, αλλά δεν είναι δυνατόν να το μεταφράσουμε σε μια πολιτική. Πρέπει πρώτα να φτιάξουμε μια κοινωνία, όπου η προσωπική δράση θα έχει μεγαλύτερη αξία από την κατασκευή αντικειμένων και το χειρισμό των ανθρώπων. Σε μια τέτοια κοινωνία η διερευνητική, εφευρετική και δημιουργική διδασκαλία θα λογαριαζόταν λογικά ανάμεσα στις πιο επιθυμητές μορφές της σχόλης. Αλλά δε χρειάζεται να περιμένουμε ως την έλευση της ουτοπίας. Ακόμη και σήμερα μια από τις σημαντικότερες συνέπειες της απαλλαγής από το σχολείο και της εγκαθίδρυσης μέσων για συντροφικές επαφές, θα ήταν ότι οι «δάσκαλοι» θα έπαιρναν την πρωτοβουλία να μαζέψουν ταιριαστούς «μαθητές». Θα παρέχονταν επίσης πλατειές δυνατότητες για τους δυνητικούς «μαθητές» να ανταλλάξουν πληροφορίες ή να διαλέξουν ένα «δάσκαλο».133
•   Η κατάργηση των σχολείων, την οποία δεν μπορούμε άλλωστε να εμποδίσουμε, θα σήμαινε την έλευση ενός «γενναίου καινούργιου κόσμου» όπου θα κυριαρχούσαν οι καλοπροαίρετοι οργανωτές της προγραμματισμένης διδασκαλίας.
• Από την άλλη πλευρά, η αυξανόμενη επίγνωση από τη μεριά των κυβερνήσεων καθώς και από τη μεριά των εργοδοτών, φορολογούμενων, φωτισμένων παιδαγωγών και σχολικών υπευθύνων ότι η διαβαθμισμένη διδασκαλία που βασίζεται σε κύκλους σπουδών με σκοπό το δίπλωμα έχει καταστεί βλαβερή, θα έδινε στις μεγάλες μάζες μια εξαιρετική δυνατότητα: να διατηρήσουν το δικαίωμα της ισοτιμίας στα μέσα και της μάθησης και της μετάδοσης όσων γνωρίζουν ή πιστεύουν. Αυτό όμως θα απαιτούσε την καθοδήγηση της εκπαιδευτικής επανάστασης από ορισμένους στόχους:

1.  τη διεύρυνση της προσιτότητας των πραγμάτων δια μέσου της κατάργησης του ελέγχου ο οποίος ασκείται σήμερα από πρόσωπα και θεσμούς πάνω στην εκπαιδευτική αξία τους.

2.       Την απελευθέρωση της ανταλλαγής γνώσεων και ειδικοτήτων δια μέσου της εγγύησης της ελευθερίας άσκησης και διδασκαλίας τους.

3.       Την απελευθέρωση των κρίσιμων και δημιουργικών πόρων των ανθρώπων δια μέσου της επαναφοράς του δικαιώματος της ελεύθερης συνάθροισης – δικαιώματος που σήμερα όλο και περισσότερο μονοπωλείται από θεσμούς που ισχυρίζονται ότι αντιπροσωπεύουν το λαό.

4.       Την απελευθέρωση του ανθρώπου από την υποχρέωση να διαμορφώνει τις προσδοκίες του ανάλογα με τις υπηρεσίες που προσφέρει ένα οποιοδήποτε επάγγελμα- δια μέσου της χορήγησης της δυνατότητας να επωφελείται από την πείρα των συντρόφων του και να εμπιστεύεται τον εαυτό του στο δάσκαλο, οδηγό, σύμβουλο ή θεραπευτή της εκλογής του…

Η αναθεώρηση των εκπαιδευτικών θεσμών μας οδηγεί στην αναθεώρηση της εικόνας μας για τον άνθρωπο. Το πλάσμα αυτό που το σχολείο χρειάζεται για πελάτη δεν έχει ούτε την αυτονομία, ούτε τα κίνητρα για να αναπτυχθεί μόνο του. Την καθολική σχολική εκπαίδευση πρέπει να τη δούμε σα το αποκορύφωμα μιας Προμηθεϊκής προσπάθειας και να αρχίσουμε να μιλούμε για μια άλλη λύση που θα ήταν ένας κόσμος κατάλληλος για τον Επιμηθεϊκό άνθρωπο.  135-6

Η ΑΝΑΒΙΩΣΗ ΤΟΥ ΕΠΙΜΗΘΕΪΚΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ

•   Οι Έλληνες οικοδόμησαν μια λογική και αυταρχική κοινωνία. Εγκατέστησαν θεσμούς για να αντιμετωπίσουν τα δεινά που είχαν ξεσπάσει. Απόκτησαν συνείδηση της δύναμής τους να διαμορφώσουν τον κόσμο και να τον βάλουν στην υπηρεσία τους και συνήθισαν σ’ αυτό. ..Οι πρωτόγονοι μυούσαν τα άτομα στην κοινωνία δια μέσου συμμετοχής τους σε ιερές τελετουργίες, ενώ οι κλασικοί Έλληνες αναγνώριζαν σαν πραγματικούς άντρες μόνο τους πολίτες εκείνους που προσαρμόζονταν στους θεσμούς που είχαν χαράξει οι μεγαλύτεροί τους δια μέσου της εκπαίδευσης.138
•   Όλοι οι θεσμοί που είχαν σκοπό να εξορκίσουν τα προϊστορικά δεινά κατάντησαν απαραβίαστα, αυτόκλειστα φέρετρα του ανθρώπου. 142
• Το παιδί της πόλης δεν μπορεί να περιμένει τίποτε έξω από τα πλαίσια της ανάπτυξης μιας θεσμικής διαδικασίας. Ακόμη και τη φαντασία του θέλουν να την κάνουν «επιστημονική φαντασία». Η μόνη περίπτωση να δοκιμάσει την ποιητική έκπληξη του απρόβλεπτου είναι να έρθει σε επαφή με τη βρωμιά, τη γκάφα, την αποτυχία. Η βρωμιά του πεζοδρόμιου, οι λακκούβες του δρόμου, η βλάβη της μηχανής ή του προγράμματος, ο κλονισμός της τάξης είναι τα μόνα κίνητρα για δημιουργική φαντασία. Η «γκάφα» γίνεται η μόνη διαθέσιμη ποίηση.140