ROBIN HIGGINS : Διαταραχές του συναισθήματος και της συμπεριφοράς

(Αποσπάσματα επιστημονικού άρθρου από το βιβλίο με το γενικό τίτλο: Τα δύσκολα παιδιά, 
εκδ. Ελληνικά Γράμματα)

• Η περιγραφική ομάδα των παιδιών με Διαταραχές του Συναισθήματος και της Συμπεριφοράς (ΔΣΣ) αναγνωρίστηκε για πρώτη φορά επίσημα στην Έκθεση για τις Ειδικές Εκπαιδευτικές Ανάγκες που δημοσιεύτηκε το 1978. Στην Έκθεση αυτή συμπεριλαμβάνεται η ομάδα των παιδιών με ΔΣΣ η οποία ταξινομήθηκε μαζί με εννέα άλλες ομάδες παιδιών με οπτικές και ακουστικές αναπηρίες, σωματικές μειονεξίες, παιδιά με επιληψία,  παιδιά με ειδικές ήπιες, μέτριες και σοβαρές μαθησιακές δυσκολίες. 15
• Η Έκθεση συνδυάστηκε με την εκπαιδευτική νομοθεσία. Πράγματι, η Έκθεση και η νομοθεσία απεικόνιζαν μια περισσότερο ευρεία εκδοχή ενός παρόμοιου εγχειρήματος που πραγματοποιήθηκε πριν περίπου 30 χρόνια, λίγο μετά την εποχή της Εκπαιδευτικής  Πράξης του 1944. Εκείνη την εποχή η αντίστοιχη κατηγορία των ΔΣΣ ήταν η «Δυσπροσαρμοστία». Είναι σημαντικό να κατανοήσουμε την ουσία του ζητήματος αν θέλουμε οι ΔΣΣ ως κατηγορία να έχουν νόημα. Γιατί αν τις δούμε επιφανειακά, αυτή η συγχώνευση «συναισθήματος» και «συμπεριφοράς» παρουσιάζει μείζονα προβλήματα λογικού προσδιορισμού.16
• Η τοποθέτηση των ΔΣΣ στο ίδιο επίπεδο με τις δυσκολίες στη μάθηση, τις σωματικές μειονεξίες κοκ θέτει ένα πρόβλημα που από παλιά έχει απασχολήσει τους μελετητές… Τα παιδιά που εντάσσονται στις υπόλοιπες εννέα  κατηγορίες είναι αρκετά πιθανό να αντιμετωπίζουν, εκτός των άλλων, ένα ποσοστό διαταραχών του συναισθήματος και της συμπεριφοράς. Το αντίθετο είναι λιγότερο πιθανό. Δεν υπάρχει αντιστοιχία που να οδηγεί στο συμπέρασμα ότι ένα παιδί με ΔΣΣ πρέπει να μειονεκτεί σωματικά ή να εκδηλώνει έντονες δυσκολίες στη μάθηση, ακριβώς όπως ένα παιδί με τέτοιες μειονεξίες μπορεί, ενδεχομένως, να παρουσιάζει ΔΣΣ. Η έννοια των ΔΣΣ προσεγγίζει περισσότερο την έννοια «του ατόμου που δεν ταιριάζει», η οποία με τη σειρά της προσεγγίζει στενά την έννοια «του ατόμου που έχει ειδικές εκπαιδευτικές ανάγκες». Η κατηγορία των ΔΣΣ έχει την ιδιότητα να λειτουργεί σαν ένας συσσωρευτικός «κάλαθος αχρήστων» και δεν αποτελεί έκπληξη το ότι οι συντάκτες της Έκθεσης για τις Ειδικές Εκπαιδευτικές ανάγκες παρατήρησαν ότι τα παιδιά με ΔΣΣ «έχουν πολύ λίγα κοινά διακριτικά χαρακτηριστικά γνωρίσματα». Στην πραγματικότητα, το ζήτημα του «ατόμου που δεν ταιριάζει» ή του «ανθρώπου που είναι δυσπροσάρμοστος» στο περιβάλλον του     ( και ίσως και στον εαυτό του) αποτελεί την ουσία των ΔΣΣ.17
• Σύμφωνα με τις συμβατικές απόψεις στην ψυχολογία, υπάρχει ένας κεντρικός, τυπικός πυρήνας, από τον οποίο είναι πιθανό να παρουσιαστούν μια σειρά αποκλίσεων. Ο πυρήνας αυτός περιλαμβάνει συμπεριφορές τις οποίες μια κυρίαρχη ομάδα (« η κοινωνία») αναμένει να εκδηλωθούν και που αποτελούν τον «επιθυμητό» τρόπο δράσης. Οι αποκλίσεις περιλαμβάνουν συμπεριφορές οι οποίες βρίσκονται έξω από αυτό το αναμενόμενο, επιθυμητό μοντέλο. Η συμπεριφορά που εμπίπτει στις ΔΣΣ ή στη δυσπροσαρμοστία βρίσκεται στο λιγότερο επιθυμητό τμήμα της αποκλίνουσας κλίμακας. Επομένως, στο μοντέλο αυτό υπάρχει η σιωπηρή παραδοχή ότι μια ομάδα ανθρώπων (« κοινωνία»., «σχολείο», «οικογένεια»)κρίνει μιαν άλλη σύμφωνα με το δικό της ήθος. 18
• Η επιβολή κανόνων γεννά συντηρητικούς και επαναστάτες. Πολύ γρήγορα στη μελέτη των δυσπροσάρμοστων παιδιών αποκτούμε επίγνωση δυο φαινομένων που αντανακλούν τις συνέπειες των κανόνων: την πόλωση και τη δημιουργία εξιλαστήριων θυμάτων. 19
• Εξετάζοντας τη ΔΣΣ ή τη δυσπροσαρμοστία, το πρώτο ερώτημα που πρέπει να θέσουμε είναι: «Προσαρμοσμένος ή δυσπροσάρμοστος ως προς τι;». Για τον Τομ και άλλους σαν κι αυτόν τούτο σημαίνει όχι μόνο να αναρωτηθούμε γιατί δεν ενσωματώνεται, αλλά σε τι ακριβώς τον περιμένουν να ενσωματωθεί. Οι ΔΣΣ ή η δυσπροσαρμοστία δεν μπορούν να εκτιμηθούν έξω από το πλαίσιο μέσα στο οποίο συμβαίνουν. Το ζήτημα αυτό είναι διάσπαρτο από αξιολογικές κρίσεις, οι οποίες επηρεάζονται από θρησκευτικούς, πολιτικούς ή οικονομικούς παράγοντες, από πρότυπα ανατροφής παιδιών που περνούν από τη μια γενιά στην άλλη, από στερεότυπα, ψυχολογικές αντιλήψεις/παρανοήσεις –σωστές ή εσφαλμένες- και τα λοιπά. Επιπλέον, για τα παιδιά τα οποία διανύουν αρκετές αναπτυξιακές φάσεις, το πλαίσιο της εκτίμησης δεν αποτελεί ένα σταθερό χρονικό σημείο, μια φωτογραφία, αλλά περισσότερο μια ταινία που εκτυλίσσεται στο χώρο και  το χρόνο. Δεν πρόκειται μόνο για το ζήτημα του παιδιού που αποτυγχάνει να ενσωματωθεί σήμερα στην τάξη του, αλλά να ενσωματωθεί σήμερα και όχι χθες ή αύριο. Το ζήτημα είναι «να συμβαδίσει» με τα ανάλογα πρότυπα ή «να μεγαλώσει» έτσι ώστε ένα διαφορετικό παιδί από αυτό που απέτυχε να ενσωματωθεί σήμερα να μπορέσει να ενσωματωθεί αύριο. ΄Η πρέπει η τάξη (κι ο δάσκαλος) να αλλάξει, για να δεχθεί το συγκεκριμένο παιδί ή να το απορρίψει. Στον όρο (δυσ)προσαρμοστία στην παιδική ηλικία εμπεριέχονται διαχρονικές καθώς και συγχρονικές διαστάσεις. 22
• Ως προσθήκη στο πρώτο μας ερώτημα «προσαρμοσμένος ή δυσπροσάρμοστος ως προς τι;» πρέπει τώρα να προσθέσουμε και ένα ακόμα σκέλος: «κάτω από ποιες συνθήκες;» Γιατί, ακόμη και σε μια βιαστική διερεύνηση του θέματος , η προσαρμογή δε θεωρείται απολύτως αντίθετη της δυσπροσαρμοστίας. Η σχέση μεταξύ των δύο δεν είναι σχέση αντινομίας ,αλλά αντίθεσης. Και τούτο γιατί υπάρχει πολλές φορές μια περιοχή επικάλυψης, όπου ένα δείγμα συμπεριφοράς είναι δυνατό να ερμηνευθεί από διαφορετικούς ανθρώπους – ή ακόμη και από έναν άνθρωπο- είτε ως προσαρμοστικό είτε ως δυσπροσαρμοστικό. Υπάρχουν περιπτώσεις όπου η «προσαρμοστική» συμπεριφορά είναι δυνατό να μη γίνει απαραιτήτως αντιληπτή ως επιθυμητή, καλή ή υγιής εκείνη τη στιγμή, αλλά πολύ αργότερα. Το ίδιο είναι δυνατό να συμβεί και με τη «δυσπροσαρμοστική» συμπεριφορά η οποία μπορεί να μη θεωρηθεί απαραιτήτως ως ανεπιθύμητη, κακή ή άρρωστη ή με στοιχεία ΔΣΣ…24
• Τα χαρακτηριστικά γνωρίσματα της «δυσπροσαρμοστίας» περιλαμβάνουν εξίσου ανάλογες διφορούμενες ιδιότητες, όπως αλλαγή και εξέγερση (πρβλ Cohen σχετικά με τα γενικά χαρακτηριστικά του ρήματος «αποκλίνω» : αλλάζω πορεία, ξεστρατίζω, απομακρύνομαι, περιπλανώμαι, εκτρέπομαι, διαστρεβλώνω, παίρνω λάθος δρόμο, αλλάζω, εξεγείρομαι, διαφοροποιούμαι, ξεγλιστρώ, περιθωριοποιούμαι) 25
•   Όταν βρεθεί κανείς αντιμέτωπος με αυτές τις μεταστροφές των γονέων, έχει την αίσθηση ότι αιωρείται επικίνδυνα ανάμεσα στα ακραία σημεία της προσαρμοστικότητας και της δυσπροσαρμοστίας, ισορροπώντας επικίνδυνα σε διαχωριστικές γραμμές τόσο αυθαίρετες όσο και δυσδιάκριτες. 26
• Στα δυο προηγούμενα ερωτήματα, «δυσπροσάρμοστος ως προς τι;» και « Υπό ποιες συνθήκες;» θα προσθέταμε τώρα και ένα τρίτο : «Υπό ποια εξωτερική μορφή;».27
• Οι ΔΣΣ ή η δυσπροσάρμοστη συμπεριφορά έχουν πάρα πολλές όψεις και συχνά, όσο περισσότερο τροφοδοτούνται και ανατροφοδοτούνται με αρνητικά στοιχεία, τόσο πιο έντονα εμφανίζονται. Είναι από χρόνια γνωστό ότι γι’ αυτό το φαύλο κύκλο της ανατροφοδότησης ευθύνονται και άλλες αιτίες ( μαθησιακά προβλήματα, σωματικές μειονεξίες, ή η απροσχημάτιστη και υβριστική σεξουαλική κακοποίηση). Το παιδί που αντιμετωπίζει δυσκολίες στην ανάγνωση γίνεται αντικείμενο γελοιοποίησης στην τάξη και η αντίδρασή του είναι να υιοθετήσει το ρόλο του γελωτοποιού ή του αποδιοπομπαίου τράγου. Το παιδί με μια «ήπια μορφή» σωματικής μειονεξίας παγιδεύεται σε παρόμοιους κύκλους εμπαιγμού και ταπείνωσης, το οδηγούν σε διαταραχή της διαγωγής του. Παρομοίως, ο κύκλος μπορεί να ξεκινήσει από μια κοινωνικο-ψυχολογική βάση και να οδηγήσει σε σωματική βλάβη. 31
• Οποιοδήποτε στοιχείο δυσπροσάρμοστης συμπεριφοράς είναι δυνατό να παρουσιάζει μιαν αντίφαση: μερικές φορές είναι στοιχείο προσαρμογής ή όχι για το ίδιο πρόσωπο την ίδια χρονική στιγμή. Συχνά αποτελεί στοιχείο προσαρμογής ή δυσπροσαρμοστίας για διαφορετικούς ανθρώπους σε διαφορετικές χρονικές στιγμές. Οι αντιφάσεις αυτές είναι συχνά συγκεχυμένες, ακαθόριστες και δύσκολα αντιμετωπίζονται. Κι όμως είναι απαραίτητο να τις αντιμετωπίσουμε διατηρώντας τες, χωρίς να σπεύδουμε σε πρόωρες και επιπόλαιες αποφάσεις.  Η τακτική υποβολή της κρινόμενης συμπεριφοράς στα ερωτήματα αυτά θα στρέψει αναπόφευκτα την προσοχή των ενδιαφερομένων (παιδιού, γονέων και προσωπικού) προς  τον εσωτερικό τους κόσμο, ώστε να επανεξετάσουν τη δική τους συμπάθεια ή οργή απέναντι σε ένα στοιχείο δυσπροσάρμοστης συμπεριφοράς ή ΔΣΣ. Για να επέλθει η αλλαγή, οι άνθρωποι οφείλουν να συνειδητοποιήσουν μια προσωπική διάσταση: τα δικά τους ειλικρινή αισθήματα και την επίδραση που αυτά έχουν πάνω στην δική τους «δυσπροσαρμοστία». 35