ΧΑΝΑ ΑΡΕΝΤ: Ο Άιχμαν στην Ιερουσαλήμ-έκθεση για την κοινοτοπία του κακού

μετάφραση: Βασίλης Τομανάς
εκδόσεις Νησίδες, 2009
(Η φιλόσοφος Χάνα Άρεντ, κάλυψε ως δημοσιογράφος τη δίκη του Άιχμαν στην Ιερουσαλήμ)

• Ο  Όττο Άντολφ, γιος του Καρλ Άντολφ Άιχμαν και της Μαρίας, το γένος Σέφερλινγκ, συνελήφθη το βράδυ της 11^ης Μαΐου 1960 σ’ ένα προάστιο του Μπουένος Άιρες. Έπειτα από εννέα μέρες μεταφέρθηκε στο Ισραήλ. Εκεί, στις 19 Απριλίου 1961, άρχισε η δίκη του στο Περιφερειακό Δικαστήριο της Ιερουσαλήμ. Εναντίον του διατυπώθηκαν δεκαπέντε κατηγορίες: «σε συνεργασία με άλλους» είχε διαπράξει εγκλήματα κατά του εβραϊκού λαού, εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας και εγκλήματα πολέμου κατά τους χρόνους του ναζιστικού καθεστώτος και ειδικότερα κατά τον Β’ παγκόσμιο πόλεμο. Ο Νόμος του 1950 για την τιμωρία των ναζί και των συνεργατών τους, σύμφωνα με τον οποίο παραπέμφθηκε, ορίζει ότι «ένα πρόσωπο που έχει διαπράξει ένα από τα ανωτέρω αδικήματα… τιμωρείται με την ποινή του θανάτου». Ο Άιχμαν αρνήθηκε όλες τις κατηγορίες, μια προς μια:                « Αρνούμαι ότι είμαι ένοχος όπως εννοείτε την κατηγορία»… Προφανώς η υπεράσπιση θα προτιμούσε να είχε δηλώσει ο Άιχμαν αθώος με βάση το ότι ποτέ και σε καμία περίπτωση δεν είχε παραβιάσει με τις πράξεις του το τότε ισχύον ναζιστικό νομικό σύστημα και ότι οι εις  βάρος του κατηγορίες αφορούσαν ουσιαστικά όχι εγκλήματα ,αλλά «νόμους του κράτους», στους οποίους δεν είχε δικαιοδοσία κανένα άλλο κράτος και που χρέος του ήταν να υπακούει και ότι, όπως το διατύπωσε ο Δρ. Σερβάτιους [ υπεράσπιση]  ήταν πράξεις        " για τις οποίες θα παρασημοφορηθείς  αν νικήσεις, αλλά θα οδηγηθείς στην αγχόνη αν ηττηθείς". 25
• Αυτό που είχε κάνει ήταν έγκλημα μόνον εκ των υστέρων (όχι τη χρονική στιγμή κατά την οποία έγινε) και ήταν πάντα νομοταγής πολίτης, που εκτελούσε όσο μπορούσε καλύτερα τις διαταγές του Χίτλερ, που είχαν τότε «ισχύ νόμου» στο Ράιχ.28
• Μισή δωδεκάδα ψυχίατροι βεβαίωναν πως ήταν «φυσιολογικός». «Οπωσδήποτε πιο φυσιολογικός και από μένα μετά την εξέταση», όπως δήλωσε ένας απ’ αυτούς, ενώ ένας άλλος έκρινε ότι η όλη του ψυχολογική εικόνα, η στάση του προς τη γυναίκα και τα παιδιά του, προς τη μητέρα και τον πατέρα του, τους αδελφούς, τις αδελφές και τους φίλους του ήταν «όχι απλώς φυσιολογική, αλλά πολύ επιθυμητή». Τέλος, ο ιερέας που τον επισκεπτόταν τακτικά στη φυλακή, αφού πια το Ανώτατο Δικαστήριο είχε απορρίψει την έφεσή του, βεβαίωνε τους πάντες ότι ο ΄Αιχμαν ήταν «άνθρωπος με πολύ θετικές ιδέες». Πίσω από την κωμωδία των ειδικών της ψυχής βρισκόταν το σκληρό γεγονός ότι η περίπτωσή του δεν ήταν προφανώς περίπτωση ηθικής και πολύ περισσότερο νομικής παραφροσύνης.28
• Οι αποτυχίες του ήταν κοινότοπες: αφού δεν ήταν «ακριβώς ο πιο επιμελής»  μαθητής, ή θα μπορούσαμε να προσθέσουμε, ο πιο προικισμένος, ο πατέρας του τον είχε σταματήσει και  από το γυμνάσιο, στο οποίο αρχικά φοιτούσε και από την επαγγελματική σχολή ύστερα, πολύ πριν αποφοιτήσει και από τα δυο. Γι αυτό και το επάγγελμα που αναγράφεται σε όλα τα επίσημα έγγραφα, πολιτικός μηχανικός, είχε τόση σχέση με την πραγματικότητα όση και η δήλωσή του ότι γεννήθηκε στην Παλαιστίνη και ότι μιλούσε με ευχέρεια τα εβραίικα και τα γιντις [εβραϊκή  διάλεκτο των ανατολικοευρωπαίων εβραίων] άλλο ένα ξεκάθαρο ψέμα που πολύ του άρεσε να λέει στους συντρόφους του στα  SS και στους εβραίους θύματά του. 30
• Από μια ανιαρή ζωή  χωρίς κανένα νόημα και συνέπεια, ο άνεμος τον είχε ρίξει μες στην Ιστορία, όπως το καταλάβαινε, δηλαδή μέσα σ’ ένα Κίνημα σε διαρκή κίνηση και στο οποίο ένας άνθρωπος σαν κι αυτόν – που τον θεωρούσαν ήδη αποτυχημένο οι άνθρωποι  της κοινωνικής του τάξης, η οικογένειά του και ο ίδιος του ο εαυτός – μπορούσε να ξεκινήσει απ’ το μηδέν και να κάνει καριέρα. Και αν ακόμη δεν του άρεσαν πάντα αυτά που του ανέθεταν (λόγου χάρη να φορτώνει ανθρώπους  σε τραίνα και να τους στέλνει στο θάνατο αντί να τους αναγκάζει να μεταναστεύσουν ) κι αν ακόμη είχε αντιληφθεί σχετικά νωρίς ότι τα πράγματα δεν θα είχαν καλό τέλος, ότι η Γερμανία θα έχανε τον πόλεμο… ποτέ δεν ξέχασε ποια θα ήταν η εναλλακτική δυνατότητα που είχε. Όχι μόνο στην Αργεντινή που ζούσε δυστυχισμένος πρόσφυγας, αλλά και στο δικαστήριο της Ιερουσαλήμ, όταν βρισκόταν  πια πολύ κοντά στο θάνατο, θα προτιμούσε – αν τον ρωτούσαν- να απαγχονιστεί ως  Obersturmbahnfuehrer [εν αποστρατεία], παρά να είχε ζήσει ήσυχα και κανονικά ως εμπορικός αντιπρόσωπος της εταιρείας  Vacuum Oil.34
• To 1935 η Γερμανία παραβιάζοντας τους όρους της Συνθήκης των Βερσαλλιών, εισήγαγε τη γενική στρατιωτική θητεία και ανακοίνωσε δημόσια τα σχέδιά της να επανεξοπλιστεί και να συγκροτήσει αεροπορία και ναυτικό… Ήταν η εποχή των φιλειρηνικών ομιλιών του Χίτλερ:  « Η Γερμανία χρειάζεται και θέλει την ειρήνη»…  Προπάντων εκείνη τη χρονιά το ναζιστικό καθεστώς κέρδισε τη γενική και δυστυχώς γνήσια αναγνώριση στο εσωτερικό της Γερμανίας και στο εξωτερικό, ο δε Χίτλερ απέσπασε το γενικό θαυμασμό ως μέγας εθνικός πολιτικός ηγέτης. Για τη Γερμανία, ήταν μια μεταβατική περίοδος. Χάρη στο γιγαντιαίο εξοπλιστικό πρόγραμμα είχε εξαλειφθεί η ανεργία, είχε καμφθεί η αρχική αντίδραση της εργατικής τάξης και η εχθρότητα του καθεστώτος που αρχικά κατευθυνόταν πρωτίστως ενάντια στους « αντιφασίστες» - κομμουνιστές, σοσιαλιστές, αριστερούς διανοούμενους και εβραίους σε επιφανείς θέσεις- δεν είχε ακόμη μετατραπεί σε διωγμό των εβραίων ως εβραίων. 37
• Από την 30ή Ιανουαρίου 1933 (που κατέλαβαν οι ναζί την εξουσία) οι εβραίοι είχαν γίνει, για να το διατυπώσουμε ήπια, πολίτες δεύτερης κατηγορίας. Οι ναζί είχαν πετύχει να τους απομονώσουν από τον υπόλοιπο πληθυσμό μέσα σε λίγες βδομάδες ή μήνες, λαμβάνοντας τρομοκρατικά μέτρα εναντίον τους και χρησιμοποιώντας ως συνεργάτες ανθρώπους που είχαν επαφή μ’ αυτούς.38
•  Και αφού ο Χίτλερ, με την εκκαθάριση του Ράιχ το 1934 είχε τσακίσει τη δύναμη των  S.A. , των φαιοχιτώνων Ταγμάτων Εφόδου που ήταν σχεδόν αποκλειστικά υπεύθυνοι για τα αρχικά πογκρόμ και ακρότητες, και αφού οι εβραίοι  μες στη μακαριότητά τους δεν είχαν ακόμη αντιληφθεί την αυξανόμενη δύναμη των μελανοχιτώνων S.S., που συνήθως δεν ενεργούσαν  με μεθόδους που ο Άιχμαν περιφρονητικά χαρακτήρισε « μεθόδους των Ταγμάτων Εφόδου», γενικά πίστεψαν πως θα ήταν εφικτός ένας modus Vivendi.  Προσφέρθηκαν  μάλιστα να συνεργαστούν στη «λύση του εβραϊκού προβλήματος».39
• Η αποστολή στη Βιέννη ήταν η πρώτη σημαντική δουλειά του[ Άιχμαν] που χάρη σ’ αυτή ισορρόπησε τη σταδιοδρομία του, που ως τότε εξελισσόταν μάλλον αργά. Ήθελε οπωσδήποτε να πετύχει και η επιτυχία του ήταν θεαματική: μέσα σε οκτώ μήνες εγκατέλειψαν την Αυστρία 45.000 εβραίοι, ενώ την ίδια περίοδο έφυγαν από τη Γερμανία μόλις 19.000. Σε λιγότερο από δεκαοχτώ μήνες η Αυστρία «εκκαθαρίστηκε» από σχεδόν 150.000 ανθρώπους, περίπου το 60% του εβραϊκού της πληθυσμού, που όλοι τους έφυγαν «νόμιμα» από τη χώρα. Ακόμη και αφού ξέσπασε ο πόλεμος, κατόρθωσαν να διαφύγουν περίπου 60.000 εβραίοι… Όπως εξήγησε ο  Χάυντριχ … «πήραμε ένα συγκεκριμένο χρηματικό ποσό με ενδιάμεσο την εβραϊκή κοινότητα, από πλούσιους εβραίους που ήθελαν να μεταναστεύσουν. Πληρώνοντας το ποσό αυτό, συν ένα συμπληρωματικό ποσό σε συνάλλαγμα, οι πλούσιοι εβραίοι έδιναν και στους φτωχούς τη δυνατότητα να φύγουν»… Ο Άιχμαν έστειλε εβραίους αξιωματούχους στο εξωτερικό για να ζητήσουν χρήματα από τις μεγάλες εβραϊκές οργανώσεις και τα χρήματα αυτά τα πούλησε ύστερα η εβραϊκή κοινότητα στους υποψήφιους μετανάστες και αποκόμισε μεγάλα κέρδη: για παράδειγμα , πούλησε το 1 δολάριο 20 ή 30 μάρκα, ενώ η επίσημη τιμή του ήταν  4.20 μάρκα. Έτσι κυρίως πέτυχε η εβραϊκή κοινότητα να συγκεντρώσει όχι μόνο τα χρήματα τα απαραίτητα για τη μετανάστευση των φτωχών εβραίων κι εκείνων που δεν είχαν τραπεζικές καταθέσεις στο εξωτερικό, αλλά και τα χρήματα τα απαραίτητα για τις δραστηριότητές της, οι οποίες είχαν διευρυνθεί πάρα πολύ.42- 44
•  
• Το μεγάλο ελάττωμα του Άιχμαν, η κομπορρημοσύνη,  τον κατέστρεψε. Γιατί ήταν σκέτη κομπορρημοσύνη όταν είπε στους άντρες του τις τελευταίες μέρες του πολέμου: «Θα πηδήξω στον τάφο μου γελώντας, γιατί με γεμίζει με αφάνταστη ικανοποίηση το γεγονός ότι φέρω βαρέως στη συνείδησή μου το θάνατο πέντε εκατομμυρίων εβραίων»[ ή εχθρών του Ράιχ», όπως δήλωσε πως είπε]. 44
• Όσο πιο πολύ τον άκουγες να μιλάει, τόσο πιο εμφανές γινόταν ότι η αδυναμία του να μιλήσει συνδεόταν στενά με την αδυναμία του να σκεφτεί και πιο συγκεκριμένα να σκεφτεί από τη σκοπιά ενός άλλου. Η επικοινωνία μ’ αυτόν ήταν αδύνατη, όχι επειδή έλεγε ψέματα, αλλά επειδή τον περιέβαλε η πιο ισχυρή ασπίδα προστασίας από τα λόγια και την παρουσία των άλλων και συνεπώς από την πραγματικότητα ως τέτοια.46
• Και εκείνη η γερμανική κοινωνία των ογδόντα εκατομμυρίων ανθρώπων είχαν προστατευθεί από την πραγματικότητα και από τα γεγονότα με τα ίδια ακριβώς μέσα, την ίδια αυτό-εξαπάτηση, τα ίδια ψέματα και την ίδια βλακεία που είχαν πια σήμερα ριζώσει βαθιά στη νοοτροπία του Άιχμαν. Τα ψέματα αυτά κάθε χρόνο άλλαζαν και συχνά  αλληλοαναιρούνταν. Επιπλέον, δεν κυκλοφορούσαν τα ίδια ψέματα στους διάφορους κλάδους της κομματικής ιεραρχίας ή στην κοινωνία εν γένει. Αλλά η χρήση της αυτο- εξαπάτησης είχε γίνει τόσο κοινή, σχεδόν  μια ηθική  προϋπόθεση της επιβίωσης, που και τώρα ακόμη, μετά από δεκαοχτώ χρόνια μετά την κατάρρευση του ναζιστικού καθεστώτος, αν και έχει πια ξεχαστεί το συγκεκριμένο  περιεχόμενο των ψεμάτων που το συντηρούσαν, δυσκολευόμαστε να πιστέψουμε πως η ροπή προς το ψέμα δεν έχει γίνει αναπόσπαστο μέρος του γερμανικού εθνικού χαρακτήρα. 48
• Το μυαλό του Άιχμαν ήταν γεμάτο ως επάνω με τέτοιες εκφράσεις. .. Στο μυαλό του δεν υπήρχε καμία αντίφαση ανάμεσα στο «θα πηδήξω στον τάφο μου γελώντας» που ταίριαζε στο τέλος του πολέμου, και στο «θα κρεμαστώ ευχαρίστως δημόσια για να παραδειγματιστούν όλοι οι αντισημίτες του κόσμου», που σήμερα σε τελείως διαφορετικές περιστάσεις , εκπλήρωνε την ίδια ακριβώς λειτουργία, του έδινε ψυχική ανάταση… Για τον Άιχμαν τα ζητήματα αυτά είχαν σχέση με τη μεταβαλλόμενη ψυχική του διάθεση, και όσο μπορούσε να βρίσκει στη μνήμη του ή σε μια έμπνευση της στιγμής μια στερεότυπη έκφραση που ταίριαζε και του έφερνε ψυχική ανάταση, ήταν ευχαριστημένος και δεν συνειδητοποιούσε καν τις τυχόν «ασυνέπειές» του. Όπως θα δούμε, αυτό το φοβερό του χάρισμα να παρηγοριέται με στερεότυπες εκφράσεις δεν το έχασε ούτε την ώρα του θανάτου του.  49

Η ΠΡΩΤΗ ΛΥΣΗ: ΑΠΕΛΑΣΗ

• Κατά την εξέταση είχε πει στον πρόεδρο του δικαστηρίου ότι τον καιρό που ζούσε στη Βιέννη «θεωρούσε τους εβραίους αντιπάλους για τους οποίους έπρεπε να βρεθεί μια αμοιβαίως αποδεκτή, αμοιβαίως δίκαιη λύση. Η λύση που οραματιζόμουν ήταν να εγκατασταθούν κάπου μόνιμα, για να έχουν έναν δικό τους τόπο, ένα δικό τους έδαφος. Και εργαζόμουν με χαρά προς την κατεύθυνση αυτής της λύσης. Με χαρά και ικανοποίηση συντέλεσα κι εγώ στην εύρεση αυτής της λύσης, γιατί ήταν η λύση που ενέκριναν και τα κινήματα του ίδιου του εβραϊκού λαού, και τη θεώρησα την πιο κατάλληλη λύση για το συγκεκριμένο ζήτημα». Γι αυτό «συνεργάζονταν» , γι αυτό η συνεργασία τους  «βασιζόταν στην αμοιβαιότητα». Ήταν προς όφελος των εβραίων να φύγουν από τη χώρα, καίτοι αυτό δεν το καταλάβαιναν όλοι οι εβραίοι. «Κάποιος έπρεπε να τους βοηθήσει, κάποιος έπρεπε να βοηθήσει αυτούς τους εβραίους αξιωματούχους να δράσουν κι αυτό ακριβώς έπραξα».51
•  «Είναι αναμφισβήτητο ότι κατά τα πρώτα στάδια της εβραϊκής τους πολιτικής οι ναζί έκριναν σκόπιμο να υιοθετήσουν φιλοσιωνιστική στάση» (Χανς Λαμ) και κατά τα πρώτα αυτά στάδια πήρε ο Άιχμαν τα μαθήματά του για τους εβραίους. Οπωσδήποτε δεν ήταν ο μόνος που πήρε στα σοβαρά αυτή τη «φιλοσιωνιστική στάση». Οι ίδιοι οι γερμανο-εβραίοι πίστευαν πως θα ήταν αρκετό να ξε-κάνουν την «αφομοίωση» με μια νέα διαδικασία «ανομοίωσης» και εντάχθηκαν ομαδικά στο σιωνιστικό κίνημα…  Σε επιστολή του ένας γερμανο-εβραίος που επέζησε από την Τερέζιενσταντ γράφει ότι οι σιωνιστές κατείχαν όλες τις ηγετικές θέσεις στη διορισμένη από τους ναζί Reichsvereinigung  ( ενώ η γνήσια εβραϊκή Reichsvertretung περιλάμβανε σιωνιστές και μη ) επειδή οι σιωνιστές σύμφωνα με τους ναζί «ήταν οι σωστοί εβραίοι, γιατί κι αυτοί σκέφτονταν εθνικά».54

Η ΔΕΥΤΕΡΗ ΛΥΣΗ: ΣΥΓΚΕΝΤΡΩΣΗ

• Μόλις ξέσπασε ο πόλεμος, την 1^η Σεπτεμβρίου 1939 το ναζιστικό καθεστώς έδειξε ανοιχτά τον ολοκληρωτικό και εγκληματικό χαρακτήρα του.60
• Η προθυμία του Άιχμαν να εξασφαλίσει γη για τους εβραίους «του» μπορεί να γίνει καλύτερα κατανοητή αν τη συνδυάσουμε με την καριέρα του. Το σχέδιο Νίσκο «συνελήφθη» τότε που η καριέρα του εξελισσόταν ραγδαία και είναι σχεδόν βέβαιο πως έβλεπε τον εαυτό του ως μελλοντικό διοικητή ενός «εβραϊκού κράτους», όπως ο Χανς Φρανκ της Πολωνίας, ή ως μελλοντικό διοικητή Προτεκτοράτου, όπως ο Χάιντριχ στην Τσεχοσλοβακία… Η δεύτερη απόπειρα του Άιχμαν «να δώσει στους εβραίους στέρεο έδαφος κάτω από τα πόδια τους» ήταν το σχέδιο Μαδαγασκάρη. Προέβλεπε τη μεταφορά τεσσάρων εκατομμυρίων εβραίων από την Ευρώπη στο νησί της νοτιοανατολικής Αφρικής που ανήκε στη Γαλλία… Όταν μετά ένα χρόνο το σχέδιο Μαδαγασκάρη χαρακτηρίστηκε «ξεπερασμένο», όλοι ήταν ψυχολογικά ή μάλλον λογικά προετοιμασμένοι για το επόμενο βήμα: καθώς δεν υπήρχε έδαφος στο οποίο να μεταφερθούν οι εβραίοι, η μόνη «λύση» ήταν η εξόντωση.65
• Εκτός  από τις όχι τόσο σημαντικές επιχειρήσεις των  S. S.,γνωστές γερμανικές εταιρείες, όπως η Φάρμπεν, η Κρουπ, η Ζήμενς, ίδρυσαν  παραρτήματα στο Άουσβιτς και κοντά στα στρατόπεδα θανάτωσης του Λούμπλιν. Η συνεργασία των S. S. και των επιχειρηματιών ήταν θαυμάσια. Ο διοικητής του Άουσβιτς Ες  κατέθεσε στο δικαστήριο για τις στενές κοινωνικές του σχέσεις με τους παράγοντες της Φάρμπεν. Όσο για τις συνθήκες εργασίας, η ρητή φιλοσοφία ήταν να πεθαίνουν οι άνθρωποι αυτοί από την πολλή δουλειά. Σύμφωνα με τον Χίλμπεργκ, από τους τριάντα πέντε χιλιάδες εβραίους που δούλευαν σε ένα παράρτημα της Φάρμπεν πέθαναν τουλάχιστον οι είκοσι πέντε χιλιάδες. 68

Η ΤΕΛΙΚΗ ΛΥΣΗ: ΘΑΝΑΤΩΣΗ

• Ο Χάυντριχ άνοιξε τη συζήτησή του με τον Άιχμαν με «μια σύντομη ομιλία για τη μετανάστευση» ( που είχε πρακτικά σταματήσει, αν και η επίσημη διαταγή του Χίμμλερ που απαγόρευε κάθε μετανάστευση εβραίου με εξαίρεση ορισμένες ειδικές περιπτώσεις τις οποίες όριζε ο ίδιος, εκδόθηκε λίγους μήνες αργότερα) και μετά είπε: « Ο Φύρερ διέταξε την υλική εξόντωση των εβραίων». 71
• Ανεξάρτητα απ’ τους άλλους λόγους για τους οποίους είχαν θεσπιστεί, οι γλωσσικοί κανόνες αποδείχθηκε εν τέλει πως βοήθησαν πάρα πολύ στη διατήρηση της τάξης και της ηρεμίας στις πολυάριθμες διαφορετικές υπηρεσίες που η συνεργασία τους ήταν αναγκαία στο ζήτημα αυτό. Επιπλέον, ο όρος «γλωσσικός κανόνας» ήταν κωδική ονομασία: σήμαινε αυτό που στην καθημερινή γλώσσα ονομάζουμε ψέμα… Το αποτέλεσμα του γλωσσικού αυτού συστήματος ήταν όχι να εμποδίσει τους ανθρώπους αυτούς να έχουν επίγνωση των πράξεών τους αλλά να τους εμποδίσει να τις συσχετίσουν με την παλιά, «κανονική» τους γνώση τού τι είναι φόνος και τι ψέμα.  73
• Προφανώς, αυτοί που συνέταξαν τις παραγράφους 10 και 11 του νόμου του 1950 για τους ναζί και τους συνεργάτες τους (για την τιμωρία τους) είχαν κατά νου τους εβραίους «συνεργάτες» των ναζί: εβραίους των ειδικών μονάδων που συμμετείχαν στην καθαυτό διαδικασία θανάτωσης, που είχαν διαπράξει εγκληματικές πράξεις «για να αποφύγουν την άμεση θανάτωσή τους», και τα Εβραϊκά Συμβούλια και τους πρεσβυτέρους τους που είχαν συνεργαστεί με τους ναζί επειδή πίστευαν πως έτσι θα ήταν δυνατόν «ν΄αποτρέψουν συνέπειες πιο σοβαρές απ’ αυτές που εν τέλει προέκυψαν». 77
• Πράγματι, η κατάσταση ήταν απλή και απελπιστική: η συντριπτική πλειονότητα του γερμανικού λαού πίστευε στον Χίτλερ – ακόμη και μετά την επίθεση στη Ρωσία και το διμέτωπο πόλεμο που φοβόντουσαν, ακόμη και μετά την είσοδο των ΗΠΑ στον πόλεμο, ακόμη και μετά το Στάλινγκραντ, τη μεταστροφή της Ιταλίας και την απόβαση στη Νορμανδία. Ενάντια σ’ αυτή την ισχυρή πλειονότητα υπήρχαν μεμονωμένα άτομα, απροσδιόριστα τον αριθμό, που είχαν πλήρη συναίσθηση της εθνικής και ηθικής καταστροφής. Πιθανόν ορισμένοι γνωρίζονταν μεταξύ τους και εμπιστεύονταν ο ένας τον άλλο, υπήρχαν μεταξύ τους φιλίες και ανταλλαγή απόψεων, αλλά κανένα σχέδιο ή πρόθεση για εξέγερση. Τέλος, υπήρξε η ομάδα εκείνων που έγιναν αργότερα γνωστοί ως συνωμότες, αλλά αυτοί ποτέ δεν είχαν καταφέρει να συμφωνήσουν μεταξύ τους σε τίποτε, ούτε καν στο ζήτημα της συνωμοσίας.83
• Υπήρχαν στη Γερμανία ορισμένοι άνθρωποι που από τις πρώτες κιόλας μέρες και αταλάντευτα είχαν εναντιωθεί στον Χίτλερ. Κανένας δεν ξέρει πόσοι ήταν – πιθανόν εκατό χιλιάδες, πιθανόν πολύ περισσότεροι ή πολύ λιγότεροι – αφού η φωνή τους δεν ακούστηκε ποτέ. Τους συναντούσες παντού, σε όλα τα κοινωνικά στρώματα, στις τάξεις των απλών ανθρώπων και των μορφωμένων, σε όλα τα κόμματα , ακόμη και στο ναζιστικό. Ελάχιστοι απ αυτούς ήταν δημόσια πρόσωπα όπως ο Ρεκ-Μαλλετσέβεν ή ο φιλόσοφος Καρλ Γιάσπερς… Πιο πολλοί ήταν οι εργάτες ιδίως στο Βερολίνο, όπως και οι σοσιαλιστές διανοούμενοι που προσπαθούσαν να βοηθήσουν όσους εβραίους γνώριζαν. Ήταν τέλος και τα δυο χωριατόπαιδα που όταν επιστρατεύτηκαν στα S.S.περί τα τέλη του πολέμου, αρνήθηκαν να καταταγούν… Καταδικάστηκαν σε θάνατο.86
• Οι πρώτοι θάλαμοι αερίων κατασκευάστηκαν το 1939 σε εφαρμογή ενός διατάγματος του Χίτλερ της 1^ης Σεπτεμβρίου 1939 που όριζε ότι «οι ανίατα ασθενείς πρέπει να θανατώνονται λυτρωτικά»… Το διάταγμα εφαρμόστηκε αμέσως στους ψυχασθενείς. Μεταξύ Δεκεμβρίου 1939 και Αυγούστου 1941 εξοντώθηκαν περίπου 50000 γερμανοί με μονοξείδιο του άνθρακα σε θαλάμους αερίων που είχαν διαμορφωθεί ώστε να μοιάζουν με ντους ή λουτρά όπως έγινε αργότερα στο Άουσβιτς… Έχει πολλές φορές επισημανθεί ότι η εξόντωση των ψυχοπαθών με δηλητηριώδη αέρια σταμάτησε αναγκαστικά στη Γερμανία εξ αιτίας διαμαρτυριών από τον πληθυσμό και από ορισμένους θαρραλέους εκκλησιαστικούς παράγοντες, ενώ δεν ακούστηκαν παρόμοιες διαμαρτυρίες όταν το σχέδιο εφαρμόστηκε στους εβραίους αν και ορισμένα κέντρα εξοντώσεως βρίσκονταν σε γερμανικά εδάφη και γύρω τους κατοικούσαν γερμανοί. 89
• Όπως θυμόταν ο Άιχμαν, αυτά που ακολούθησαν εξελίχτηκαν λίγο-πολύ ομαλά και έγιναν σύντομα ρουτίνα. Γρήγορα έγινε ειδικός  στην «υποχρεωτική εκκένωση», όπως παλαιότερα ήταν ειδικός στην «υποχρεωτική μετανάστευση»… Ο Άιχμαν και οι άντρες του πληροφορούσαν τα Εβραϊκά Συμβούλια πόσοι εβραίοι χρειάζονταν για να γεμίσουν οι συρμοί και τα Συμβούλια συνέτασσαν τον κατάλογο των εκτοπιζομένων. Οι εβραίοι καταγράφονταν, συμπλήρωναν πάμπολλες αιτήσεις , απαντούσαν σε μακροσκελή ερωτηματολόγια για τα περιουσιακά τους στοιχεία, για να μπορέσουν οι ναζί να προχωρήσουν πιο εύκολα στην κατάσχεσή τους. Ύστερα συγκεντρώνονταν στα προκαθορισμένα σημεία και επιβιβάζονταν στα τραίνα. Οι λίγοι που επιχειρούσαν να κρυφτούν ή να ξεφύγουν συλλαμβάνονταν από την ειδική εβραϊκή αστυνομία. Απ΄όσα έβλεπε ο Άιχμαν κανένας δεν διαμαρτυρήθηκε, κανένας δεν αρνήθηκε να συνεργαστεί. «Καθημερινά φεύγουν από δω άνθρωποι με προορισμό τον τάφο τους», είπε ένας εβραίος παρατηρητής στο Βερολίνο το 1943. 95
• Μοίραζαν σήματα με το κίτρινο άστρο και μάλιστα σε ορισμένες περιπτώσεις όπως στη Βαρσοβία, «η πώληση των περιβραχιονίων εξελίχθηκε σε κανονική επιχείρηση: υπήρχαν τα συνηθισμένα υφασμάτινα και τα πλαστικά πολυτελείας που πλένονταν».97
• Ένα στοιχείο γνωστό σε όλους, ότι την εξόντωση μέσα στα στρατόπεδα την διεκπεραίωναν κατά κανόνα εβραίοι , είχε αποδειχθεί πειστικά από τους μάρτυρες κατηγορίας: πώς δούλευαν στους θαλάμους αερίων και στα κρεματόρια, πώς έβγαζαν τα χρυσά δόντια και έκοβαν τα μαλλιά των νεκρών, πώς έσκαβαν τους τάφους και μετά τους ξανάνοιγαν για να καλύψουν τα ίχνη της μαζικής δολοφονίας, πώς εβραίοι τεχνίτες είχαν κατασκευάσει τους θαλάμους αερίων στην Τερέζιενσταντ, στην οποία οι εβραίοι είχαν τόση μεγάλη «αυτονομία» ώστε και ο δήμιος του στρατοπέδου ήταν εβραίος. Αλλά αυτό ήταν φρικτό γεγονός, δεν ήταν ηθικό πρόβλημα. Την επιλογή και ταξινόμηση των εργατών στα στρατόπεδα την έκαναν οι S.S. που προτιμούσαν σαφώς τα εγκληματικά στοιχεία και οπωσδήποτε θα επέλεγαν τους χειρότερους. 101
• Οι δικαστές έθιξαν δυο φορές το θέμα της συνεργασίας. Ο δικαστής Γιτζάν Ραβέ απέσπασε από έναν αντιστασιακό μάρτυρα την παραδοχή ότι η «αστυνομία του γκέτο» ήταν «όργανο των δολοφόνων», ότι «η πολιτική του Εβραϊκού Συμβουλίου ήταν η συνεργασία με τους ναζί»… Όπου ζούσαν εβραίοι, υπήρχαν και αναγνωρισμένοι εβραίοι ηγέτες, και αυτοί οι εβραίοι ηγέτες ,σχεδόν όλοι ανεξαιρέτως συνεργάστηκαν με τους ναζί με τον άλφα ή βήτα τρόπο, για τον άλφα ή βήτα λόγο. Η αλήθεια ήταν ότι αν ο εβραϊκός λαός ήταν πράγματι ανοργάνωτος και δεν είχε ηγεσία, θα υπήρχε μεν χάος και πολλή φτώχεια, αλλά ο συνολικός αριθμός των θυμάτων δεν θα έφτανε τα 4,5 με 6 εκατομμύρια άτομα… Επιμένω σ’ αυτό το κεφάλαιο της ιστορίας που η δίκη της Ιερουσαλήμ δεν το εξέθεσε δημοσίως στις πραγματικές του διαστάσεις, γιατί μας βοηθάει να δούμε σε βάθος όλη την ηθική παρακμή που έφεραν οι ναζί στην αξιοσέβαστη ευρωπαϊκή κοινωνία, όχι μόνο τη γερμανική αλλά και σε όλων σχεδόν των χωρών, όχι μόνο στους θύτες ,αλλά και στα θύματα. 102-3
•  Η αποδοχή ορισμένων κατηγοριών προνομιούχων- γερμανο-εβραίοι έναντι πολωνο-εβραίων, βετεράνοι του πολέμου και παρασημοφορημένοι έναντι άσημων εβραίων, οικογένειες με απογόνους γεννημένους στη Γερμανία έναντι πρόσφατα πολιτογραφημένων κτλ – ήταν η απαρχή της ηθικής κατάρρευσης της ευυπόληπτης εβραϊκής κοινωνίας…  Θα πρέπει τουλάχιστον να ένιωθαν ότι με το να τους ζητείται να κάνουν εξαιρέσεις και να τις κάνουν σε ορισμένες περιπτώσεις και έτσι να κερδίζουν ευγνωμοσύνη, έπειθαν τους αντιπάλους τους για τη νομιμότητα των ενεργειών τους… Λέγεται ότι ακόμη και ο ίδιος ο Χίτλερ γνώριζε τριακόσους σαράντα «πρώτης τάξεως εβραίους» που είχε φροντίσει είτε να τους δώσει την καταστατική θέση των γερμανών είτε να τους παραχωρήσει τα προνόμια των κατά το ήμισυ εβραίων...107-8
• Ώστε ο Άιχμαν είχε πολλές ευκαιρίες για να νιώθει σαν Πόντιος Πιλάτος και όσο περνούσαν οι μήνες και τα χρόνια δεν είχε πια ανάγκη να νιώθει το παραμικρό. Αυτή ήταν πια η κατάσταση, αυτός ο νέος νόμος της χώρας, που βασιζόταν στις διαταγές του Χίτλερ. Ό,τι έκανε ήταν κατά τη γνώμη του, πράξεις ενός νομοταγούς πολίτη. Έκανε το καθήκον του όπως είπε και ξαναείπε στην αστυνομία και στο δικαστήριο. Υπάκουε όχι απλώς σε διαταγές , αλλά στο νόμο… Προς γενική κατάπληξη ο Άιχμαν  έδωσε έναν σχεδόν σωστό ορισμό της κατηγορικής επιταγής/προστακτικής: « Μ΄αυτό που είπα για τον Καντ εννοούσα ότι η βασική αρχή της θέλησής  μου πρέπει να είναι τέτοια, ώστε να μπορεί να γίνει και βασική αρχή των γενικών νόμων»… Αλλά είναι αλήθεια ότι η ασύνειδη παραποίηση του Άιχμαν συμφωνεί με εκείνο που ονομάστηκε «ο Καντ διασκευασμένος για το νοικοκυριό του απλού ανθρωπάκου». Σ αυτή τη χρήση στο νοικοκυριό, το μόνο που απομένει απ΄το πνεύμα του Καντ  είναι η απαίτηση να κάνει ο άνθρωπος κάτι περισσότερο απ΄το να υπακούει απλώς στο νόμο, πρέπει να υπερβαίνει το στάδιο της απλής υπακοής και να ταυτίζει τη θέλησή του με τη βασική αρχή που βρίσκεται πίσω από το νόμο – με την πηγή από την οποία πηγάζει ο νόμος. Στη φιλοσοφία του Καντ η πηγή αυτή ήταν ο πρακτικός Λόγος. Στη χρήση στο νοικοκυριό κατά τον Άιχμαν η πηγή αυτή ήταν η θέληση του Χίτλερ. Σε μεγάλο μέρος η φρικτά φιλόπονη επιμέλεια με την οποία εφαρμόστηκε η Τελική Λύση – επιμέλεια που εντυπωσιάζει τον παρατηρητή σαν τυπικό γνώρισμα των γερμανών ή σαν χαρακτηριστικό του τέλειου γραφειοκράτη- ανάγεται στην παλιά άποψη που ήταν πράγματι πολύ διαδεδομένη στη Γερμανία: το να είσαι νομοταγής δεν σημαίνει απλώς να υπακούς στους νόμους, αλλά να ενεργείς σαν να έχεις εσύ θεσπίσει τους νόμους με βάση τους οποίους ενεργείς. 110-1
• Το  «όνειρο» του Άιχμαν ήταν φρικτός εφιάλτης για τους εβραίους: πουθενά αλλού δεν απελάθηκαν και εξοντώθηκαν τόσοι άνθρωποι σε τόσο λίγο χρόνο. Μέσα σε λιγότερο από δυο μήνες εγκατέλειψαν την Ουγγαρία 434.351 άνθρωποι στα σφραγισμένα βαγόνια 147 φορτηγών τραίνων, εκατό άτομα στο κάθε βαγόνι, ενώ οι θάλαμοι αερίων του Άουσβιτς μετά δυσκολίας κατόρθωναν να τους εξοντώσουν. 114
• Οι συμφωνίες που  σύναπτε ο Μπέχερ [S.S.] και ο Κάστνερ [σιωνιστής] ήταν πολύ πιο απλές από τις περίπλοκες διαπραγματεύσεις με τους μεγαλοεπιχειρηματίες. Η συμφωνία αφορούσε μόνο τον καθορισμό της τιμής για τη ζωή κάθε εβραίου που θα διασωζόταν. Γινόταν μεγάλο παζάρεμα  για την τιμή και απ’ ό,τι φαίνεται σ’ ένα σημείο συμμετείχε σε ορισμένες προκαταρκτικές συζητήσεις και ο Άιχμαν. Είναι χαρακτηριστικό ότι η τιμή που πρότεινε ήταν η χαμηλότερη, μόνο διακόσια δολάρια ανά εβραίο-  όχι βέβαια επειδή ήθελε να σώσει πιο πολλούς εβραίους αλλά απλώς επειδή δεν ήταν μαθημένος σε πιο μεγάλα ποσά. Η δουλειά έκλεισε τελικά στα 1000 δολάρια και μια ομάδα  1684 εβραίων που περιλάμβανε την οικογένεια του Κάστνερ, έφυγε από την Ουγγαρία με προορισμό το στρατόπεδο ανταλλαγής Μπέργκεν Μπέλσεν, από το οποίο κατέληξαν στην Ελβετία.116
• Εκτός από τη Δανία, αποδείχθηκε πως είχαν μείνει σχεδόν ανέγγιχτες από τον αντισημιτισμό η Σουηδία, η  Ιταλία και η Βουλγαρία. Αλλά από τις τρεις χώρες που βρίσκονταν στη γερμανική σφαίρα επιρροής μόνον οι δανοί τόλμησαν να μιλήσουν ανοιχτά για το ζήτημα αυτό στους γερμανούς. Η Ιταλία και η Βουλγαρία σαμποτάρησαν τις γερμανικές διαταγές και κατέφυγαν σ’ ένα περίπλοκο παιχνίδι συναλλαγών και επαφών για να σώσουν τους εβραίους τους με μια πανέξυπνη διπλωματία, αλλά ποτέ δεν αντιστάθηκαν ανοιχτά στην πολιτική της εξόντωσης. Τελείως διαφορετικά έπραξαν οι δανοί. Όταν τους μίλησαν  μάλλον επιφυλακτικά οι γερμανοί και τους σύστησαν να καθιερώσουν  το κίτρινο άστρο, οι δανοί τους είπαν ότι ο πρώτος που θα το φορούσε θα ήταν ο βασιλέας τους, ενώ τα μέλη της κυβέρνησης δήλωσαν ότι θα παραιτούνταν αμέσως εάν λαμβάνονταν οποιαδήποτε αντιεβραϊκά μέτρα.138
• Η Ιταλία ήταν η μόνη πραγματική σύμμαχος της Γερμανίας στην Ευρώπη… Αλλά όταν ξέσπασε ο πόλεμος και η Ιταλία κάπως διστακτικά ακολούθησε τη Γερμανία, αυτά ήταν πια παρελθόν. Οι ναζί είχαν στο μεταξύ καταλάβει πως είχαν πιο πολλά κοινά με το σταλινικό κομμουνισμό  απ’ όσα με τον ιταλικό φασισμό. Ο Μουσολίνι δεν είχε ιδιαίτερη εμπιστοσύνη στη Γερμανία ούτε και σεβόταν ιδιαίτερα τον Χίτλερ. Αλλά αυτά ήταν μυστικά των υψηλά ιστάμενων , ιδίως στη Γερμανία, ενώ ο υπόλοιπος κόσμος ποτέ δεν πολυκατάλαβε τις βαθιές, ουσιαστικές διαφορές ανάμεσα στην ολοκληρωτική και στη φασιστική μορφή διακυβέρνησης. Οι διαφορές αυτές αναδείχθηκαν ανάγλυφα στην αντιμετώπιση τους εβραϊκού προβλήματος…  Αυτό που στη Δανία ήταν απόρροια μιας γνήσιας πολιτικής συνείδησης, μιας έμφυτης αναγνώρισης των απαιτήσεων και των ευθυνών του πολίτη και της εθνικής ανεξαρτησίας,-  « για τους δανούς  το εβραϊκό πρόβλημα ήταν πολιτικό , όχι ανθρωπιστικό» (Λένι Γιαχίλ)- στην Ιταλία ήταν απόρροια ενός σχεδόν αυτόματου γενικού ανθρωπισμού ενός αρχαίου και πολιτισμένου λαού.141-3
• Η Ελλάδα, που το βόρειο μέρος της ήταν υπό γερμανική κατοχή ενώ το νότιο  υπό ιταλική, δεν παρουσίαζε ιδιαίτερα προβλήματα και συνεπώς μπορούσε να περιμένει τη σειρά της για να εκκαθαριστεί από εβραίους. Το Φεβρουάριο του 1943, δυο ειδικοί του Άιχμαν , οι Βισλιτσένυ και Μπρούνερ, έφτασαν για να προετοιμάσουν το έδαφος για την εκτόπιση των εβραίων από τη Θεσσαλονίκη, στην οποία ήταν συγκεντρωμένοι τα δυο τρίτα των ελληνο-εβραίων περίπου πενήντα χιλιάδες άνθρωποι. Αυτό συνέβη στο «πλαίσιο της Τελικής Λύσης του εβραϊκού προβλήματος στην Ευρώπη», όπως ανέγραφε η επιστολή διορισμού τους. Σε στενή συνεργασία με τον Δρ. Μαξ Μέρεν, που εκπροσωπούσε τη στρατιωτική κυβέρνηση της περιοχής, όρισαν αμέσως , ως συνήθως, ένα Εβραϊκό συμβούλιο με επικεφαλής τον αρχιραβίνο Κόρετς… Η μόνη διέξοδος ήταν η φυγή στη νότια Ελλάδα, όπου οι ιταλοί όπως και αλλού, αρνούνταν να παραδώσουν εβραίους στους γερμανούς, αλλά η ασφάλεια στην ιταλική ζώνη είχε μικρή διάρκεια. Ο ελληνικός πληθυσμός ήταν στην καλύτερη περίπτωση αδιάφορος, ορισμένες μάλιστα αντισταστιακές ομάδες «ενέκριναν» τις ενέργειες των γερμανών. Μέσα σε δυο μήνες είχε εκτοπιστεί όλη η κοινότητα. Σχεδόν καθημερινά έφευγαν για το Άουσβιτς τραίνα που μετέφεραν στα βαγόνια τους περίπου δυο με δυόμιση χιλιάδες εβραίους. Το φθινόπωρο της ίδιας χρονιάς με την κατάρρευση του ιταλικού στρατού, ολοκληρώθηκε γρήγορα και η εκτόπιση περίπου δεκατριών χιλιάδων εβραίων από τη νότια Ελλάδα, περιλαμβανομένης της Αθήνας και των νησιών. Στο Άουσβιτς πολλοί ελληνο-εβραίοι στελέχωσαν τις ειδικές μονάδες που εργάζονταν στους θαλάμους αερίων και στα κρεματόρια και επέζησαν έως το 1944, όταν  εξοντώθηκαν οι ουγγρο-εβραίοι και εκκαθαρίστηκε το γκέτο του Λότζ… Φαίνεται πως η αδιαφορία των ελλήνων για την τύχη των εβραίων τους συνεχίστηκε και μετά τον πόλεμο. Ο Δρ Μέρτεν, μάρτυρας υπεράσπισης στη δίκη του Άιχμαν, ισχυρίζεται σήμερα, όχι πειστικά, ότι και οι δυο δεν ήξεραν τίποτε και ότι είχαν σώσει τους εβραίους από τη μοίρα τους, την  οποία αγνοούσαν. Ο Δρ. Μέρτεν επισκέφτηκε την Ελλάδα σα να μη συνέβη τίποτε, ως αντιπρόσωπος ενός ταξιδιωτικού γραφείου, συνελήφθη, αλλά σύντομα αφέθηκε ελεύθερος και επέστρεψε στη Γερμανία.150-2
• Στη Ρουμανία, ακόμη και τα S.S. έμειναν έκθαμβα, τρομαγμένα κάθε τόσο από τους φοβερούς, παλαιού τύπου αιφνίδιους διωγμούς που εξαπολύονταν σε πολύ μεγάλη κλίμακα. Πολλές φορές επενέβησαν για να σώσουν εβραίους από ανελέητη σφαγή για να μπορέσουν μετά να τους σκοτώσουν πιο πολιτισμένα, όπως έλεγαν. Δεν θα μεγαλοποιούσαμε αν λέγαμε ότι η Ρουμανία ήταν η πιο αντισημιτική χώρα της προπολεμικής Ευρώπης… Να πώς γίνονταν οι εκτοπίσεις ρουμάνικου τύπου: συγκεντρώνονταν αρχικά πέντε χιλιάδες άνθρωποι, που στη συνέχεια επιβιβάζονταν σε ειδικά βαγόνια τραίνου. Εκεί τους άφηναν να πεθάνουν από ασφυξία, ενώ το τραίνο συνέχιζε την πολυήμερη περιπλάνησή του χωρίς προγραμματισμένο δρομολόγιο και χωρίς συγκεκριμένο προορισμό. Ένα συνηθισμένο φινάλε αυτών των επιχειρήσεων θανάτωσης ήταν η έκθεση των πτωμάτων σε εβραϊκά κρεοπωλεία… Ειδικότητα της κυβέρνησης ήταν οι βαρύτατοι φόροι, που επιβλήθηκαν στα κουτουρού σε ομάδες ή ολόκληρες κοινότητες εβραίων. Τώρα είχε ανακαλύψει ότι μπορούσε να πουλήσει εβραίους στο εξωτερικό και να εισπράξει σκληρό νόμισμα. Έτσι οι ρουμάνοι μετατράπηκαν στους πιο ενθουσιώδεις υποστηρικτές της μετοικεσίας των εβραίων – προς χίλια τριακόσια δολάρια το κεφάλι.153
• [ απόσπασμα από την απόφαση του δικαστηρίου]«Κρίνοντας τη δραστηριότητά του με βάση την παράγραφο 23 του Ποινικού μας Κώδικα οφείλουμε να πούμε ότι αναφέρονταν σε άτομο που εκτελούσε χρέη  συμβούλου σε τρίτους και σε άτομο που διευκόλυνε και βοηθούσε τρίτους σε εγκληματικές πράξεις». Αλλά «για ένα τόσο μεγάλο και περίπλοκο έγκλημα, όπως το εξεταζόμενο, στο οποίο  μετείχαν πολλοί σε διάφορα επίπεδα και με διάφορους τρόπους – σχεδιαστές, οργανωτές, εκτελεστές των αποφάσεων, ανάλογα με το βαθμό τους – δεν έχει νόημα να επικαλεστούμε τη συνήθη έννοια της λήψης αποφάσεων για τη διάπραξη ενός εγκλήματος. Γιατί τα εν λόγω εγκλήματα διαπράχθηκαν σε μεγάλη κλίμακα όχι μόνον από την άποψη του αριθμού των θυμάτων αλλά και από την άποψη του αριθμού εκείνων που τα διέπραξαν. Όσο για το βαθμό στον οποίο ο κάθε εγκληματίας ήταν κοντά στον ή μακριά από τον δράστη του εγκλήματος , δεν έχει καμία σημασία για το μέγεθος της ατομικής  του ευθύνης. Απεναντίας, γενικά, ο βαθμός ατομικής ευθύνης μεγαλώνει όσο απομακρυνόμαστε από τον άνθρωπο που χειρίζεται το εργαλείο θανάτωσης».193
• Ο Μάρτιν Μπύμπερ χαρακτήρισε  την εκτέλεση [του Άιχμαν] «ιστορικών διαστάσεων λάθος» που πιθανόν θα βοηθήσει πολλούς γερμανούς νέους  να αποσείσουν την ενοχή» - επιχείρημα που παραδόξως θύμισε αυτά που είχε πει ο Άιχμαν, αν και ο Μπούμπερ δεν ήξερε ότι ο Άιχμαν είχε ζητήσει να απαγχονιστεί δημόσια, για να άρει το βάρος της ενοχής από τους ώμους των νεαρών γερμανών. (Είναι παράξενο που ο Μπούμπερ, άνθρωπος επιφανής αλλά και εξαιρετικά έξυπνος, δεν αντιλήφθηκε πόσο κίβδηλα είναι υποχρεωτικά αυτά τα τόσο πολυδιαφημισμένα αισθήματα ενοχής. Ικανοποιεί πάρα πολύ τον άνθρωπο να αισθάνεται ένοχος, όταν δεν έχει κάνει τίποτε κακό: οποία ανωτερότητα! Απεναντίας, είναι πολύ λυπηρό και σαφώς  καταθλιπτικό να ομολογείς την ενοχή σου και να μετανοείς. Η γερμανική νεολαία περιβάλλεται από παντού και σε όλα τα επαγγέλματα από ανθρώπους που κατέχουν καίρια θέση και από στελέχη του κρατικού μηχανισμού που είναι όντως πολύ ένοχοι, αλλά δεν αισθάνονται καθόλου ένοχοι. Η φυσιολογική αντίδραση στην κατάσταση αυτή θα ήταν η αγανάκτηση, αλλά η αγανάκτηση θα ήταν ιδιαίτερα επικίνδυνη όχι για τη ζωή και τη σωματική ακεραιότητα ενός νέου, αλλά ασφαλώς μειονέκτημα αν ήθελε να κάνει καριέρα…) 196
• Ασφαλώς ο προφανέστερος λόγος για τον οποίο οι παραβιάσεις της Συνθήκες της Χάγης από τους Συμμάχους δεν συζητήθηκαν ποτέ με νομικούς όρους ήταν ότι τα Διεθνή Στρατιωτικά Δικαστήρια ήταν μόνο κατ’ όνομα Διεθνή. Στην πραγματικότητα ήταν δικαστήρια οργανωμένα από τους νικητές… 200
• Το γεγονός ότι η πληθυσμιακή έκρηξη στην εποχή μας συμπίπτει με την ανακάλυψη τεχνικών μέσων που με τον αυτοματισμό θα καταστήσουν πλεονάζον ένα μεγάλο μέρος του πληθυσμού, ακόμη και με τη μορφή του εργάτη και με την ανακάλυψη της πυρηνικής ενέργειας κάνουν εφικτή την αντιμετώπιση αυτής της διπλής απειλής με τη χρήση μέσων σε σύγκριση με τα οποία οι θάλαμοι αερίων του Χίτλερ θα μοιάζουν με ακίνδυνα παιδικά παιχνίδια, αρκεί για να φέρει ρίγος στη ραχοκοκαλιά μας. 213
• Καταλήγοντας, η αποτυχία του δικαστηρίου της Ιερουσαλήμ οφειλόταν στο ότι δεν απάντησε σε τρια βασικά ζητήματα που έχουν γίνει ευρέως γνωστά και έχουν επανειλημμένα συζητηθεί από τότε που συγκροτήθηκε το Δικαστήριο της Νυρεμβέργης: στο πρόβλημα της προσβολής της δικαιοσύνης απ΄το δικαστήριο των νικητών. Σε έναν έγκυρο ορισμό του «εγκλήματος  κατά της ανθρωπότητας». Σε μια σαφή περιγραφή του νεοφανούς εγκληματία, που διαπράττει αυτό το έγκλημα. 214
• Η απόφαση των δικαστών έδειξε πως είχαν την πρόθεση  να μην επιτρέψουν να μετατραπεί ο πραγματικός χαρακτήρας του εγκλήματος σε μια σειρά αποτρόπαιων πράξεων και απέφυγαν να πέσουν στην παγίδα να εξισώσουν αυτό το έγκλημα με τα συνηθισμένα εγκλήματα πολέμου. Αυτό που μόνο παρεμπιπτόντως και κατά κάποιο τρόπο περιθωριακά αναφέρθηκε στη Νυρεμβέργη – ότι « τα αποδεικτικά στοιχεία μας δείχνουν πως οι μαζικοί φόνοι και βαρβαρότητες διαπράχθηκαν όχι μόνο για να κάμψουν κάθε αντίσταση αλλά πως ήταν μέρος ενός σχεδίου για αφανισμό ολόκληρων γηγενών πληθυσμών» - βρέθηκε στο επίκεντρο της δίκης της Ιερουσαλήμ, για τον προφανή λόγο ότι ο Άιχμαν κατηγορούνταν για ένα έγκλημα που διέπραξε κατά του εβραϊκού λαού, έγκλημα που δεν εξηγούνταν από κανέναν ωφελιμιστικό σκοπό. Εκατομμύρια εβραίοι θανατώθηκαν σε όλη την Ευρώπη, όχι μόνο στην ανατολική. Η εξόντωσή τους δεν προήλθε από επεκτατικές βλέψεις των γερμανών, που ήθελαν «να εποικίσουν νέα εδάφη»… Αλλά η δίκη της Ιερουσαλήμ πουθενά δεν ανέφερε, ούτε κατά τη διαδικασία, ούτε στην έκδοση της απόφασης πως ήταν πιθανό να θεωρηθεί η εξόντωση ολόκληρων εθνικών ομάδων – των εβραίων, των πολωνών και των τσιγγάνων – κάτι παραπάνω από έγκλημα κατά του εβραϊκού, του πολωνικού ή του τσιγγάνικου λαού, πως πιθανό είχαν πληγεί σοβαρά και είχαν κινδυνεύσει η διεθνής τάξη και το ανθρώπινο είδος συνολικά. 214-5
•  Ήξεραν ότι θα ήταν μεγάλη ανακούφιση γι αυτούς να πιστέψουν ότι ο Άιχμαν ήταν τέρας, καίτοι, αν ήταν όντως τέρας, η εκδοχή του Ισραήλ  για την υπόθεσή του θα είχε καταρρεύσει ή τουλάχιστον δεν θα παρουσίαζε ενδιαφέρον. Ασφαλώς δεν μπορείς να καλέσεις τη διεθνή κοινότητα και να συγκεντρώσεις δημοσιογράφους από όλο τον κόσμο  για να τους παρουσιάσεις τον Κυανοπώγωνα. Το πρόβλημα με τον Άιχμαν ήταν ότι υπήρχαν πολλοί σαν κι αυτόν και ότι οι περισσότεροί τους δεν ήταν διεστραμμένοι, ούτε σαδιστές, αλλά ήταν,  και εξακολουθούν να είναι, φοβερά και τρομερά φυσιολογικοί. Από την άποψη των νομικών θεσμών μας και των ηθικών αξιολογήσεων, το γεγονός ότι είναι φυσιολογικοί είναι ακόμη πιο τρομακτικό από όλες τις θηριωδίες γιατί υποδείκνυε – όπως είπαν επανειλημμένα στη Νυρεμβέργη  οι κατηγορούμενοι και οι συνήγοροί τους – ότι αυτός ο εγκληματίας νέου τύπου, που ουσιαστικά είναι   hostis generis humani,  διαπράττει τα εγκλήματά του σε συνθήκες στις οποίες αδυνατεί να ξέρει και να νιώθει πως κάνει κάτι κακό.215
•  Στη δίκη του Άιχμαν αμφισβητήθηκε κυρίως η αντίληψη που επικρατεί σε όλα τα νεωτερικά νομικά συστήματα ότι για να διαπραχθεί ένα έγκλημα πρέπει να υπάρχει κακή πρόθεση. 216
• Δεν ήταν βλάκας. Μια καθαρή  απερισκεψία – που δεν είναι το ίδιο με τη βλακεία – τον ώθησε να γίνει ένας από τους μεγαλύτερους εγκληματίες της περιόδου εκείνης. Και αν αυτό είναι «κοινότοπο» ή και αστείο , αν κάποιος πασχίζοντας όσο το δυνατόν περισσότερο δεν μπορούσε να ανασύρει ένα σατανικό ή δαιμονικό βάθος από τον Άιχμαν, και πάλι αυτό δεν θα το λέγαμε κοινότοπο. Ασφαλώς δεν είναι τόσο κοινότοπο το ότι ένας άνθρωπος, που βρίσκεται μπροστά στο θάνατο ή ακόμη χειρότερα, κάτω από την αγχόνη δεν μπορεί να σκεφτεί τίποτε άλλο εκτός από τις ομιλίες που άκουγε σε όλη του τη ζωή και αυτά τα «υψηπετή λόγια» τού κρύβουν τελείως την πραγματικότητα του θανάτου του.  Το μάθημα που μπορούμε να πάρουμε από τη δίκη της Ιερουσαλήμ είναι ότι μια τέτοια αποστασιοποίηση από την πραγματικότητα και μια τέτοια απερισκεψία μπορούν να προκαλέσουν πολύ μεγαλύτερη καταστροφή απ’ όσο όλα μαζί τα κακά ένστικτα που πιθανόν είναι έμφυτα στον άνθρωπο. 223-4
• Το δικαστήριο στην απόφασή του δέχτηκε όπως ήταν φυσικό ότι ένα τέτοιο έγκλημα μπορούσε να το διαπράξει μόνο μια γιγάντια γραφειοκρατία που έχει στη διάθεσή της τα μέσα μιας κυβέρνησης. Αλλά αφού παραμένει έγκλημα – και αυτό ακριβώς είναι η προϋπόθεση της δίκης – όλα τα γρανάζια του μηχανισμού, ανεξάρτητα από το πόσο ασήμαντα είναι, μετατρέπονται ευθύς σε δράστες, δηλαδή σε ανθρώπους. 224
• Βέβαια, για τις πολιτικές και κοινωνικές επιστήμες έχει σημασία το ότι η ουσία της ολοκληρωτικής διακυβέρνησης και πιθανόν η φύση κάθε γραφειοκρατίας είναι να απανθρωποποιεί τους ανθρώπους και να τους μετατρέπει σε λειτουργούς και σε απλά γρανάζια που υπηρετούν το διοικητικό μηχανισμό. Μπορούμε να λογομαχούμε επί ώρα και επωφελώς για την κυριαρχία του Κανενός, δηλαδή για την πολιτική μορφή που ονομάζεται γραφειοκρατία… Όταν ο Χίτλερ είπε πως θα΄ρθει μια μέρα που στη Γερμανία θα θεωρείται «ντροπή» να είναι ένας άνθρωπος νομομαθής, τα λόγια του συμβιβάζονταν απόλυτα με το όνειρο της τέλειας γραφειοκρατίας που είχε στο νου του. 225
• Εν τούτοις παραμένει ένα θεμελιώδες πρόβλημα που ήταν υπόρρητα παρόν σε όλες αυτές τις μεταπολεμικές δίκες και που πρέπει να το αναφέρουμε γιατί συνδέεται με ένα από τα πιο κεντρικά ηθικά ζητήματα όλων των εποχών: με τη φύση και τη λειτουργία της ανθρώπινης κρίσης. Αυτό που ζητούσαμε σε όλες αυτές τις δίκες, στις οποίες οι κατηγορούμενοι είχαν διαπράξει «νομικά» εγκλήματα είναι να μπορούν οι άνθρωποι να ξεχωρίσουν το καλό και το κακό έστω με μοναδικό οδηγό την κρίση τους που επιπλέον τυγχάνει να είναι εκ διαμέτρου αντίθετη μ’ αυτή που θεωρούν πως είναι η ομόφωνη άποψη όλων των γύρω τους. Και το ζήτημα αυτό γίνεται ακόμη πιο σοβαρό, όταν γνωρίζουμε ότι αυτοί οι λίγοι, που ήταν επαρκώς «υπερόπτες» ώστε να εμπιστεύονται αποκλειστικά την κρίση τους, δεν ταυτίζονται καθόλου με εκείνους που ενστερνίζονταν τις παλιές αξίες ή καθοδηγούνταν από τη θρησκευτική τους πίστη. Από τη στιγμή που όλη η ευυπόληπτη κοινωνία είχε υποκύψει στον Χίτλερ, με τον άλφα ή βήτα τρόπο, είχαν ουσιαστικά εξαφανιστεί τα ηθικά αξιώματα που καθορίζουν την κοινωνική συμπεριφορά και οι θρησκευτικές εντολές που κατευθύνουν τη συνείδηση- «Ου φονεύσεις!». Οι λίγοι που μπορούσαν ακόμη να ξεχωρίζουν το καλό και το κακό ενεργούσαν σε συμφωνία με την κρίση τους, τελείως ελεύθερα. Δεν υπήρχαν κανόνες, με βάση τους οποίους μπορούσαν να κρίνουν τις ιδιαίτερες περιπτώσεις. Ήταν υποχρεωμένοι να αποφασίζουν ανάλογα με τη στιγμή , αφού δεν υπήρχαν κανόνες για τα πρωτοφανή. Το πόσο βασανίζει τους ανθρώπους της εποχής μας αυτό το ζήτημα της κρίσης ( ή όπως συχνά λέγεται, τους ανθρώπους που τολμούν «να κρίνουν») φάνηκε στη διαμάχη που άναψε με αφορμή το βιβλίο μου και στην παρόμοια από πολλές απόψεις διαμάχη που ξεσήκωσε το βιβλίο του Χόχουτ Ο αντιπρόσωπος. Αυτό που βγήκε στην επιφάνεια δεν ήταν μηδενισμός, ούτε κυνισμός, όπως θα περιμέναμε, αλλά μια εξαιρετική σύγχυση για στοιχειώδη ηθικά ζητήματα – λες και το ένστικτο είναι αληθινά το τελευταίο που θα μπορούσαμε να συμβουλευτούμε στην εποχή μας.228-9
• Στις κατασκευές που «εξηγούν» τα πάντα αποκρύπτοντας όλες τις λεπτομέρειες, βρίσκουμε έννοιες όπως «νοοτροπία του γκέτο» στους ευρωπαίους εβραίους. Ή τη συλλογική ενοχή του γερμανικού λαού που απορρέει  από μια ad hoc ερμηνεία της ιστορίας  τους. Ή την εξ ίσου παράλογη διαβεβαίωση ενός είδους συλλογικής αθωότητας του εβραϊκού λαού. Όλα αυτά τα στερεότυπα έχουν κοινό το ότι καθιστούν την κρίση περιττή και το ότι να τα λέμε δεν περικλείει κανένα κίνδυνο. 231

ΕΠΙΜΕΤΡΟ: Π. Κουφοπούλου

·         Η Άρεντ χρησιμοποιεί την περίπτωση του  Άιχμαν  για να σκιαγραφήσει το πορτραίτο ενός ναζί και να επαληθεύσει έτσι –μεταφέροντάς τα σε μικροκλίμακα- τα συμπεράσματα στα οποία την είχαν οδηγήσει οι θεωρητικές αναλύσεις της για το φαινόμενο του ολοκληρωτισμού. 235

·         Ο άξονας που συναρθρώνει τα κείμενά της είναι το φαινόμενο του ολοκληρωτισμού: τόσο η ερμηνεία και κατανόησή του όσο και η διερεύνηση των δυνατοτήτων μελλοντικής αποφυγής του. 235

·         Είναι σημαντικό να λάβουμε υπόψη ότι η Άρεντ δεν γράφει ως ένα ακόμα θύμα του ναζιστικού αντισημιτισμού αλλά επιλέγει τη θέση του αντικειμενικού παρατηρητή, του εξωτερικού θεατή της πράξης – όσο κι αν πρόκειται να της κοστίσει κάτι τέτοιο. 236

·          Τις πιο πολλές επικρίσεις αλλά και μια γενικευμένη πικρία προκάλεσε η κριτική της φιλοσόφου για το ρόλο των εβραϊκών συμβουλίων στη συγκέντρωση και εκτόπιση των εβραϊκών πληθυσμών. Η νομιμοφροσύνη που επέδειξαν και η διάθεση συνεργασίας με τους υπεύθυνους για την επιχείρηση ναζί αξιωματικούς διευκόλυναν όπως φαίνεται την εξολόθρευση των ομοθρήσκων τους. 236

·         Η συγκεκριμένη στάση είναι αποτέλεσμα της μόνιμης αντιπαράθεσής της με την κυρίαρχη ιστορική αυτοαντίληψη των εβραίων που συνηθίζουν να βλέπουν τον εαυτό τους είτε ως εκλεκτό λαό είτε ως θύματα.

·         «Η υλική εξόντωση ,διευκρινίζει, του εβραϊκού λαού ήταν έγκλημα κατά της ανθρωπότητας που διαπράχθηκε στο σώμα του εβραϊκού λαού και μόνον η επιλογή των θυμάτων και όχι η φύση του εγκλήματος μπορούσε να προέρχεται από το μακροχρόνιο ιστορικό μίσος εναντίον των εβραίων και τον αντισημιτισμό».

·         Κατά την ίδρυση του κράτους του Ισραήλ, διαφοροποιείται από το κυρίαρχο ρεύμα του σιωνισμού και συστήνει την ιδέα μιας πολιτικής κοινότητας με δημοκρατικό σύνταγμα, που δεν θα βασιζόταν στη φυλή ή στη θρησκεία αλλά θα εξασφάλιζε κοινά πολιτικά δικαιώματα για άραβες και εβραίους.237

·         Ο Άιχμαν όπως τουλάχιστον εμφανίζεται στο παρόν κείμενο, δεν είναι ένας διεστραμμένος σαδιστής, ένα ανθρωπόμορφο τέρας, αλλά ένας νέος τύπος εγκληματία: ένας μάλλον κανονικός άνθρωπος που διαπράττει τα εγκλήματά του σε μη κανονικές συνθήκες, στις οποίες του είναι αδύνατο να γνωρίζει και να νιώθει ότι κάνει λάθος. Ο Άιχμαν είναι ένας μαζικός δολοφόνος για τον οποίο ο φόνος δεν έχει τίποτε το σατανικό, είναι ζήτημα απρόσωπο και αδιάφορο, είναι ζήτημα υπακοής στους νόμους και εκτέλεσης εντολών, ένας διακανονισμός χρονοδιαγραμμάτων που εκτελεί με αξιοθαύμαστη αφοσίωση και σχολαστικότητα. Το παράξενο είναι ότι η συμπεριφορά του « δεν αποτελούσε εξαίρεση μέσα στο ναζιστικό καθεστώς»… Ο συνήγορος υπεράσπισης βρίσκεται για την ΄Αρεντ πιο κοντά στην αλήθεια όταν δηλώνει πριν τη δίκη ότι ο πελάτης του είχε την προσωπικότητα «ενός κοινού ταχυδρόμου». Ο Άιχμαν φαίνεται ότι είναι ένας τρομακτικά φυσιολογικός άνθρωπος. Η κοινοτοπία όμως για  τη φιλόσοφο δεν συνεπάγεται αθωότητα. Αντίθετα, η ριζική ενοχή του Άιχμαν εντοπίζεται ακριβώς στις δικαιολογίες και στα ελαφρυντικά του. Η αποστασιοποίηση από την πραγματικότητα και η απερισκεψία που επέδειξε ο κατηγορούμενος – καταλήγει η φιλόσοφος- είναι πιο επικίνδυνες από όλες τις σατανικές προθέσεις, γιατί αποδεικνύονται οι πιο αποτελεσματικοί σύμμαχοι της ολοκληρωτικής θηριωδίας.

·         Η ηθική παρακμή είχε εξαπλωθεί σαν καρκίνωμα και είχε διαβρώσει όλη την αξιοσέβαστη γερμανική κοινωνία. Την ηθική αυτή παρακμή είχε δοκιμάσει και η ίδια όταν αναγκάστηκε να φυγαδευτεί από τη Γερμανία το 1933. «Το πρόβλημα , το προσωπικό πρόβλημα δεν ήταν το τι έκαναν οι εχθροί μας, αλλά το τι έκαναν οι φίλοι μας. Στο κύμα της συνεργασίας [ των απλών πολιτών] η οποία ήταν σχετικά εθελοντική, σε καμιά περίπτωση πάντως όχι ακόμα κάτω από την πίεση του τρόμου, έμοιαζε σαν να σχηματιζόταν γύρω μας ένας κενός χώρος».

·         Η Άρεντ διαφοροποιείται σαφέστατα από την άποψη που θεωρεί τον ναζισμό γερμανικό φαινόμενο.240

·         Υπό το πρίσμα αυτό, η απολογία του Άιχμαν θα μπορούσε να διαβαστεί και ως ένα παρατεταμένο σήμα κινδύνου. Γιατί θα ήταν επικίνδυνα αφελές να πιστέψουμε ότι η ήττα του ναζισμού, ο θάνατος του Χίτλερ ή η αλλαγή του αιώνα ανέκοψαν τις ολοκληρωτικές τάσεις που ενδημούν στις ρίζες του ανεπτυγμένου καπιταλισμού. Κάθε άλλο, οι ισοπεδωτικές πιέσεις της παγκοσμιοποίησης, οι σπασμωδικές εκρήξεις βίας της μεταβιομηχανικής εποχής, οι οικονομικές κρίσεις και οι ιστορίες τρόμου για τους τεράστιους αριθμούς απολύσεων κάνουν « το φάντασμα της αχρηστίας και της ξενοφοβίας» να πλανάται εκ νέου στον πλανήτη. Κι ο ρατσισμός δεν έχει προνομιακό αντικείμενο ή χρώμα. Τα καινούργια θύματά του μπορεί να είναι οι μετανάστες-επαίτες του Τρίτου κόσμου, οι αραβο-μουσουλμάνικοι πληθυσμοί ή απλώς όσοι είναι πλέον αντι-παραγωγικοί.

 (Η έννοια της κοινοτοπίας του κακού προβάλλει τρομακτικά απλά μέσα από την ταινία  "Ζώνη ενδιαφέροντος" του J.Glazer. Φ.Χ.)