ΦΡΟΣΩ ΧΑΤΟΓΛΟΥ: ΑσκήσειΣ ΦαντασίαΣ

                         

«Εξακολουθώ να επιμένω ότι είναι ηλίθιος εκείνος 

που συνεχίζει να αρνιέται να δει ένα άλογο

 να καλπάζει πάνω σε μια ντομάτα»

 Αντρέ Μπρετόν

"-Τι θα πει φαντασία; ρώτησα τον πατέρα μου

- Αέρας κοπανιστός, μου απάντησε"

Ν.Καζαντζάκης "Αναφορά στον Γκρέκο"

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Η φαντασία είναι το υλικό από το οποίο φτιάχνονται τα παραμύθια. Η «αποκλίνουσα σκέψη», κατά τον Guillford. Η άλλη, η «συγκλίνουσα σκέψη», δηλαδή η κοινή λογική, ανέκαθεν υπήρξε το «χαϊδεμένο παιδί» της εκπαιδευτικής διαδικασίας. Τα τελευταία όμως χρόνια η φαντασία φαίνεται πως σηκώνει κεφάλι και ορθώνει τη φωνή. «Γίνεται φανερό πως για να αναπτύξουμε τη λογική σκέψη δεν είναι ανάγκη να θυσιάσουμε τη φαντασία»(Ροντάρι). Μελετητές και ψυχολόγοι την εξυμνούν και σύγχρονα εκπαιδευτικά προγράμματα τη θέτουν στο στόχαστρο και στις προτεραιότητές τους. Επιτέλους!

Αίρονται πλέον οι αυστηρές διαχωριστικές γραμμές ανάμεσα στη φαντασία και την επιστημονική γνώση.

Γράφει ο Βιγκότσκι: «Η δημιουργική λειτουργία της φαντασίας είναι κοινή στον απλό άνθρωπο, στο θεωρητικό επιστήμονα, στον τεχνικό. Είναι ουσιώδης τόσο για τις επιστημονικές ανακαλύψεις όσο και για τη γέννηση του έργου τέχνης. Είναι ούτε λίγο ούτε πολύ απαραίτητη προϋπόθεση της καθημερινής ζωής» (Φαντασία και δημιουργικότητα στην παιδική ηλικία).

Και ο Ντιούι: «Όχι μόνο η ιστορία, η λογοτεχνία, η γεωγραφία, η φυσική, αλλά ακόμη και η γεωμετρία και η αριθμητική περιέχουν πολλά θέματα πάνω στα οποία πρέπει να δουλέψει η φαντασία, αν θέλουμε να γίνουν κατανοητά».

Τα παραμύθια, για παράδειγμα, μπορούν να δώσουν πολλές ευκαιρίες σ’ έναν εκπαιδευτικό, ώστε να επιτύχει αποτελεσματικό και απολαυστικό μάθημα. Και δεν μιλάμε μόνο για την αφήγηση παραμυθιών, αλλά για τις πλείστες όσες δραστηριότητες μπορούν αυτά να εμπνεύσουν, εισάγοντας την τάξη στον ρου της φαντασίας. Παιχνίδια ρόλων, μελοποιήσεις, θέατρα, θέατρα σκιών και κουκλοθέατρα, ζωγραφική, χορό, δημιουργία αυτοσχέδιων βιβλίων, ποίηση, φιλμ και ό,τι άλλο επινοήσει η ελεύθερη σκέψη δασκάλων και παιδιών.

Ωστόσο τα πράγματα δεν είναι απλά. Στο σχολείο υπάρχει ένα διδακτικό καθεστώς, ένα σύστημα παραδοσιακών εκπαιδευτικών μεθόδων,  μια πιεστική διδακτέα ύλη. Παρόμοιο άγχος και προκατάληψη επικρατεί και στο σπίτι, όπου οι γονείς εναρμονίζονται με τους ρυθμούς και το χαρακτήρα του σχολείου. Η φαντασία φαίνεται να είναι εμπόδιο, και, εν πάσει περιπτώσει, όχι αναγκαία. Είναι εξόριστη και από τη σχολική και από την οικογενειακή αγωγή, παρά τις διαπιστώσεις των επιστημόνων, παρά τις επίσημες κατευθύνσεις και παρά το ότι ο Ιούλιος Βέρν αποδείχτηκε εφυής και προφητικός και όχι φαντασιόπληκτος. Όλοι θα ασχοληθούν με τα μαθήματα και τις ασκήσεις του παιδιού, αλλά λίγοι είναι οι δάσκαλοι που θα παίξουν μαζί του αυτοσχέδιο θέατρο, και ίσως κανείς γονιός δεν θα στήσει μια παράσταση κουκλοθέατρου στο σπίτι.
Ωστόσο,

η φαντασία δεν είναι πολυτέλεια, είναι ανάγκη.

Λόγος πρώτος, είναι η εξυπηρέτηση των μαθησιακών αναγκών των «δεξιόστροφων» παιδιών, αυτών των αδικημένων της εκπαίδευσης. Πρόκειται για τα παιδιά που από τα δυο ημισφαίρια του εγκεφάλου κυρίαρχο έχουν το δεξί. Είναι  εκείνα που αντιλαμβάνονται τα πράγματα ολιστικά, διαισθητικά, που ζητούν την επανάληψη, είναι οι ονειροπόλοι και οι συναισθηματικοί. Είναι αυτά που, καθώς δεν θα τύχουν των κατάλληλων για την περίπτωσή τους μεθόδων μετάδοσης της γνώσης, θα στιγματιστούν ως οι κακοί μαθητές, τα κουτά παιδιά. Η Barbata Vitale, καθηγήτρια Πανεπιστημίου της Γαλλίας, έγραψε ένα σχετικό βιβλίο  («Οι μονόκεροι υπάρχουν», εκδ. Θυμάρι), παίρνοντας αφορμή από τη δική της περίπτωση. Μέχρι το τέλος του Δημοτικού δεν είχε καταφέρει να μάθει να διαβάζει και να γράφει, έως ότου μια δασκάλα της έδωσε ένα βιβλίο με παραμύθια.

Λόγος δεύτερος, είναι η ενίσχυση της δημιουργικής σκέψης των παιδιών.  Το σχολείο αποσκοπούσε, και αποσκοπεί δυστυχώς ακόμη, στη συσσώρευση γνώσεων και χαρακτηρίζει έξυπνα τα παιδιά που ανταποκρίνονται στους δείκτες ενός κλασσικού τεστ νοημοσύνης. Η απομνημόνευση, η στείρα γνώση, η άκριτη σκέψη προωθούνται σε βάρος της πρωτοτυπίας, της επινοητικότητας και της δημιουργικότητας, ιδιότητες που θα εκτιμούσε και θα ενίσχυε μια ευφάνταστη αγωγή. Ο καθηγητής της ψυχολογίας στο Παν/μιο των Αθηνών Ι. Παρασκευόπουλος στον 3ο τόμο της Εξελικτικής Ψυχολογίας του αναφέρει:

« Έχει διαπιστωθεί ότι περί την Δ’ τάξη τα παιδιά παρουσιάζουν μια αισθητή κάμψη στις δημιουργικές τους ικανότητες. Ενώ στις προηγούμενες ηλικίες υπάρχει μια αυξανόμενη πρωτοτυπία στις συλλήψεις και δράσεις του παιδιού, περί το 9ο έτος παρατηρείται μια απότομη πτώση. Το φαινόμενο αυτό πρέπει να αποδοθεί κυρίως στη διαδικασία της κοινωνικοποίησης και της συμμόρφωσης…   Μόνο το 1/3 των δημιουργικών παιδιών ανήκουν συγχρόνως και στην ομάδα των έξυπνων παιδιών. Με άλλα λόγια όταν χρησιμοποιούμε ως μοναδικό κριτήριο για την επιλογή των ευφυών παιδιών μόνο τις κλίμακες γενικής νοημοσύνης, χάνουμε τα 2/3 των δημιουργικών παιδιών».

Σε μια πρόσφατη ημερίδα για τα παιδιά με μαθησιακές δυσκολίες όλοι ασχολούνταν-με ενδιαφέρον και φροντίδα είναι αλήθεια- με τον τρόπο με τον οποίο θα μπορούσαν να αντιμετωπίσουν το πρόβλημα, που στο γυμνάσιο πια γινόταν πολύ σοβαρό. Η λέξη «πρόβλημα» ακούστηκε κατά κόρον και κανείς δεν ανέφερε πως το παιδί που έχει δυσλεξία, ή διάχυση συγκέντρωσης για παράδειγμα, είναι ταλαντούχος μουσικός, ζωγράφος, αθλητής, τραγουδιστής, ή και συγγραφέας.

Ο τρίτος λόγος που υπαγορεύει την εκπαιδευτική χρήση των παραμυθιών είναι καθαρά ψυχολογικός. Υπάρχουν γνωστές σε όλους μας μορφές αποκλίνουσας συμπεριφοράς, όπως η υπερκινητικότητα, το πιπίλισμα του αντίχειρα, η ονυχοφαγία, η ενούρηση, τα τικ κ.α. που εγείρουν την αντίδραση του περιβάλλοντος, που όμως, αυτές καθεαυτές, έχουν στόχο να προσφέρουν μια σχετικά ασφαλή εκτόνωση του οργανισμού και την προφύλαξή του από χειρότερες καταστάσεις. Η συνήθης τακτική των μεγάλων είναι να προσπαθούν να καταπολεμήσουν το σύμπτωμα, κάτι που επιδεινώνει πάντα το πρόβλημα, ενώ το σημαντικό είναι η καταπολέμηση των αιτίων. Κι αυτό είναι κάτι που μπορεί να γίνει πολύ αποτελεσματικά μέσα από τις συμβολικές μορφές των παραμυθιών, αλλά και μέσα από τις δραστηριότητες με φαντασία. Το παιδί θα ταυτιστεί με μορφές και πράξεις που του ταιριάζουν και αβίαστα θα  οδηγηθεί στην αυτοανάλυση και τον αυτοέλεγχο.

«Η επικοινωνία με σύμβολα είναι εξίσου σημαντική με την επικοινωνία με λέξεις. Καμιά φορά είναι ο μόνος τρόπος επικοινωνίας με το παιδί» (Ροντάρι). Πολλές συγκρούσεις στην τάξη και το σπίτι, που πηγάζουν από κάποιο πρόβλημα του παιδιού, θα μπορούσαν να αποφευχθούν μέσα από μια δραστηριότητα φαντασίας. 
Ας δοκιμάσουμε λοιπόν...

ΑΣΚήΣΕΙς   ΦΑΝΤΑΣίΑς

    
ΚΛΕΙΝΟΥΜΕ ΚΑΘΕ ΟΘΟΝΗ!

1)  Κοιτάζουμε τα σύννεφα, ρεμβάζουμε και ανακαλύπτουμε τα σχήματά τους. Ανταλλάσσουμε τις σκέψεις μας, τι θυμίζει στον καθένα το κάθε σύννεφο

2) Ακούμε κλασική μουσική και φανταζόμαστε εικόνες: Τώρα τα σκιουράκια τρέχουν… Ω, μια αρκούδα τα κυνηγά… Να και τα ελάφια.. Ο ελέφαντας χορεύει…

3) Ξαπλωμένοι κάτω από ένα δέντρο σωπαίνουμε για να ακούσουμε τι λέει το δέντρο και μοιραζόμαστε έπειτα ό,τι άκουσε ο καθένας : ζητά να το ποτίσουμε, λέει καλημέρα, λέει ότι με αγαπά, λέει ότι το γαργαλάνε τα μερμήγκια…

4) Όποτε ακούμε ένα ζώο - σκύλο, γάτα, τζιτζίκια, πουλιά – υποθέτουμε τι λένε : πεινάμε, έλα να παίξουμε, κάνει ζέστη, είμαστε χαρούμενοι…

5) Μιλάμε με …όπερα. Λέμε τραγουδιστά κάθε μας κουβέντα

6) Φτιάχνουμε παραμύθι με τα γράμματα του ονόματός μας:

Φ – φάντασμα

Ρ - ρολόι

Ο - όνειρο

Σ - σκουπίδια

Ω – ώρα

Ήταν μια φορά ένα φάντασμα που ήθελε πολύ να έχει ένα ρολόι. Ήταν το όνειρο της ζωής του. Μια φορά που τριγυρνούσε βρήκε στα σκουπίδια ένα χαλασμένο ρολόι. Πήγε να το φορέσει Μα του έπεφτε συνέχεια, αφού το χέρι του ήταν αόρατο. Κι έτσι το φάντασμα έμεινε χωρίς ρολόι και χωρίς ποτέ να ξέρει την ώρα.

7)  Όταν διαβάζουμε ένα βιβλίο:

* μπορούμε να σταματάμε και να αναρωτιόμαστε: τι λες να γίνεται μετά; Τι λες να κάνει τώρα;  

* Προτείνουμε ένα δικό μας τέλος για μια ιστορία, ένα βιβλίο, είτε πριν το διαβάσουμε, είτε αφού το διαβάσουμε.  
*Στήνουμε μια θεατρική παράσταση.
*Κάνουμε τη δική μας εικονογράφηση.

8)  « Η ανάποδη χώρα ». Είναι μια χώρα όπου τα καράβια ταξιδεύουν στη στεριά και τα τρένα στη θάλασσα. Όπου οι σκύλοι νιαουρίζουν και οι γάτες γαυγίζουν. Όπου το αλάτι είναι γλυκό και η ζάχαρη αλμυρή. Το κάνουμε σαν παιχνίδι, μια λες εσύ, μια λέω εγώ. Χάνει όποιος δεν έχει να πει κάτι άλλο.

9)  Αν είχες ένα μαγικό ραβδί τι θα έκανες με αυτό;

10)  Χαρτάκια – σαλάτα. 

*  Γράφει ο ένας 5 χαρτάκια με ένα όνομα γνωστών μας παιδιών  και ο άλλος 5 χαρτάκια με ένα ουσιαστικό. Έχουμε 1 χαρτί με το ρήμα:  είναι. Χωρίς να τα δούμε, από την ανάποδη, διαλέγουμε  και κάνουμε τυχαίους συνδυασμούς:

Ο Γιάννης – είναι – ντουλάπα

Η Μαρία – είναι -  σαγιονάρα

Μετά ανακατεύουμε τα χαρτάκια και δοκιμάζουμε νέους συνδυασμούς.

*  Γράφει ο ένας 5 χαρτάκια με ένα ουσιαστικό  στην ονομαστική – θα είναι το υποκείμενο , ο άλλος 5 χαρτάκια με ένα ρήμα στο γ΄πρόσωπο και ο άλλος 5 χαρτάκια με ένα ουσιαστικό στην αιτιατική – θα είναι το αντικείμενο. Διαλέγουμε τρία χαρτάκια στην τύχη,  ένα από κάθε κατηγορία, χωρίς να τα βλέπουμε  και αποκαλύπτεται η πρόταση.

Η γάτα - σουβλίζει - τη μελιτζάνα

Ο Σπύρος – φοράει - το μπρίκι

Ανακατεύουμε μετά και ξαναδοκιμάζουμε νέους συνδυασμούς.

*  Γράφουμε χαρτάκια με ένα επίθετο και χαρτάκια με ένα ουσιαστικό, αφού συμφωνήσουμε να είναι ή ενικού ή πληθυντικού, ή αρσενικά ή θηλυκά.  Μετά κάνουμε τυχαίους συνδυασμούς και σκαρώνουμε ιστορίες:

Ήταν μια φορά ένας έξυπνος  - στίφτης, ο οποίος ….

Ήταν μια φορά  μια ντροπαλή – ντομάτα, που ….

Τα ανακατεύουμε και σκαρώνουμε νέους συνδυασμούς και ιστορίες.

11)  «Τι θα γινόταν αν…»  

...αν η γη σταματούσε να περιστρέφεται;
 ... αν οι γάιδαροι έχαναν την ουρά τους;

…αν όλοι οι δάσκαλοι έχαναν τη φωνή τους;

…αν χάνονταν όλα τα πηρούνια;

…αν χαλούσαν όλα τα κομπιούτερς;

…αν εξαφανίζονταν όλα τα σχολεία;

…αν …;

12)  Το παίζουμε και σαν παιχνίδι, μια σου και μία μου. Χάνει όποιος δεν μπορεί να πει αυτό που του ζητά ο άλλος. Συμφωνούμε όμως από πριν το βαθμό δυσκολίας των λέξεων π.χ. σύνθετες, από μια, δυο , τρεις ή και παραπάνω!

Πώς λέγεται ο τεχνίτης…

…βρυσών; - βρυσοτεχνίτης

 …δρόμων; -Δρομοτεχνίτης

…ελεφάντων, ποντικών και ντουλαπιών; - ελαφαντοποντικοντουλαποτεχνίτης

…κροκόδειλων και σκουληκιών; - κροκοδειλοσκουληκοτεχνίτης

πώς λέγεται ο γιατρός…

… αρνιών; -αρνιογιατρός

…τραπεζομάντηλων; - τραπεζομαντηλογιατρός

…χαρτομάντηλων και μαξιλαριών; - χαρτομαντηλομαξιλαρογιατρός

πώς λέγεται ο πόλεμος από

… χαρτί; - χαρτοπόλεμος

…πλαστελίνη; - πλαστελινοπόλεμος

…καραμέλες και τσίχλες; - καραμελοτσιχλοπόλεμος

13) Δείξε μου τι μπορείς να κάνεις με  ...

...μια εφημερίδα; - Ένα καπέλο, ένα σεντόνι, ένα μαγικό χαλί,μια φούστα, μια μπάλα, μια ζώνη, ένα καράβι, μια σαΐτα, κουρτίνες, τραπεζομάντηλο, λουλούδια, χωνάκι,  κολλάζ με φωτογραφίες, κολλάζ με λέξεις, μάσκα...
...ένα ρολό τουαλέτας; - τηλεσκόπιο, τούνελ, βαρέλι, μεγάφωνο, αεροσωλήνα, κορμό δέντρου, κόβοντάς το οριζόντια γίνονται πλεούμενα και κούνιες μωρού, κόβοντάς το ροδέλες γίνονται ρόδες και βραχιόλια, γίνεται σώμα ζώου ή ανθρώπου, βάζο, σωλήνας νερού, ...

... ένα φύλλο δέντρου; - 

... ένα κομμάτι πανί; - 

14) Παίζουμε κουκλοθέατρο  με....

 ...αντικείμενα του σπιτιού: σκούπα, φαράσι, κουτάλι, πηρούνι, πετσέτα, κατσαρόλα...

... λαχανικά...

...υλικά της φύσης : σπόρους, φύλλα, κλαδιά, λουλούδια...
 15) Κολάζ . Με φωτογραφίες από περιοδικά και εφημερίδες, ή με ό, τι άλλο υλικό, φτιάχνουμε κολάζ και κατόπιν αφηγούμαστε την ιστορία που αναπαριστά!
16) Αφηγούμαστε μια ιστορία με... σκυταλοδρομία. Ξεκινά ο πρώτος, ο επόμενος συνεχίζει από κει που σταμάτησε ο πρώτος, ο τρίτος συνεχίζει απο κει που σταμάτησε ο δεύτερος κοκ. Μπορεί να γίνει με τη σειρά, ή να δίνει ο καθένας πάσα με μια μπάλα αιφνιδιαστικά. Μπορούμε επίσης να κάνουμε και μια άσκηση μνήμης, εάν ο καθένας δεν συνεχίζει απλώς την ιστορία, αλλά την ξεκινά από την αρχή και την πάει παρακάτω.
17) Ενώ σκαρώνουμε μια ιστορία, τη σχεδιάζουμε ταυτόχρονα, στο χαρτί ή στον πίνακα.  
18) Διπλώνουμε ένα χαρτί αρκετές φορές και ζωγραφίζουμε κάθε του σελίδα, ώστε να φτιάξουμε το δικό μας βιβλίο με την ιστορία που επινοούμε.
19) Φτιάχνουμε ορχήστρα:  σκαρώνουμε μουσικά όργανα με διάφορα υλικά.  Συμφωνούμε για τη φωνή των ζώων που αυτά αντιπροσωπεύουν ή διαλέγουμε ένα ζώο του οποίου τα όργανα είναι οι εκφράσεις της συμπεριφοράς του. Στήνουμε ιστορίες με τους ήχους αυτούς. Κρατάμε ένα ρυθμό ή απλά ... κάνουμε φασαρία.
- εφημερίδα που ηχεί όταν τσαλακώνεται
- κουκουνάρα που γδέρνεται με άλλη ή με ξύλο
- "μαράκα" -κουτί μπύρας με πετραδάκια, φασόλια, ζάχαρη  κλπ
- πέτρες που χτυπάν μεταξύ τους
- "μαράκα" -καπάκια μπύρας ή κοχύλια στη χούφτα μας
- "μαράκα" -ρολό υγείας με κάτι μέσα, του κλείνουμε τις τρύπες με τις παλάμες 
-  τενεκεδάκι και ξύλο
- "τύμπανο" με καπάκι κατσαρόλας
- "πιατίνια"- καπάκια
- γδέρνουμε με ξύλο μια σχάρα ψηστιέρας....
- φακές σε ρολό από χαρτί κουζίνας για ήχο βροχής
- σωλήνες για πνευστά
20) Βρίσκουμε έναν ήρωα, δικό μας ήρωα, από την καθημερινότητά μας, του δίνουμε όνομα και φτιάχνουμε "σίριαλ". Κάθε βράδυ λέμε ένα επεισόδιο από τις περιπέτειές του.Σε έναν πίνακα σημειώνουμε ή ζωγραφίζουμε κάτι από
τις ιστορίες  αυτές.
21) Το κυνήγι του θησαυρού. Με διάφορους βαθμούς δυσκολίας, φτιάχνουμε αριθμημένα χαρτάκια που τα κρύβουμε στην αυλή, το πάρκο, την παραλία, το σπίτι. Το κάθε χαρτάκι οδηγεί στο επόμενο, ώσπου να φτάσουμε στο τελευταίο που είναι ο θησαυρός. 
22)Είναι η μέρα μου! Κάθε ένας έχει μια ημέρα, στην οποία μπορεί να προτείνει μια δραστηριότητα που οι άλλοι θα τη δεχτούν. Είναι επίσης υποχρεωμένος να προσφέρει κάτι στους άλλους, υλικό ή όχι. Οι μέρες σημειώνονται στο ημερολόγιο και είναι σταθερές. 
23)Ταξίδια. Μια μέρα της εβδομάδας οργανώνουμε ένα ταξίδι σε μια χώρα που επιλέγουμε στην τύχη, ή μετά από συζήτηση. Την ημέρα αυτή όλα: Φωτογραφίες, μουσικές, φαγητά, ρούχα, παραμύθια, ακόμη και γλώσσα είναι από αυτή τη χώρα.
24) Αλλάζουμε! Κάνουμε αλλαγές στα έπιπλα ή το διάκοσμο του χώρου μας. Μπορεί να είναι μόνιμες ή μπορεί να είναι τολμηροί πειραματισμοί. Ανταλλάσσουμε τα ρούχα μας, τα κρεβάτια μας, τη θέση στο τραπέζι, τους ρόλους μας- και γενικά αντιδρούμε στη συνήθη τάξη πραγμάτων.
25) Σκιές. Διασκεδάζουμε με τις σκιές μας κατά τη διάρκεια μιας ηλιόλουστης ημέρας. Τη νύχτα με ένα φακό παίζουμε στον τοίχο με αντικείμενα, χάρτινες κούκλες ή απλά με τα δάχτυλά μας.

Διαβάζουμε τη "Γραμματική της Φαντασίας" , του Τζιάνι Ροντάρι

Παρακολουθούμε την  ομιλία του Τριβιζά:   http://youtu.be/tx67UwCrqkU