ΟΔΥΣΣΕΑ ΕΛΥΤΗ: Αναφορά στον Ανδρέα Εμπειρίκο

 (Από το βιβλίο: "Εν λευκώ", εκδ. Ίκαρος- αποσπάσματα)

(

 Ώστε έτσι, λοιπόν! Αυτά που φανταστήκαμε υπήρξαν. Ή θα υπάρξουν.110

·         Δυστυχώς. Όλα τα εξαρτούμε από μια ταυτότητα που μας δόθηκε χωρίς να την έχουμε ζητήσει. Κι ο αγώνας ν’ ανταποκριθούμε στα στοιχεία της καταντά μια διαρκής καλπονόθευση, που τις συνέπειές της πληρώνουμε δια βίου, χωρίς η πραγματικότητα να μας έχει ποτέ της χρεώσει. Αλλά είναι που πιάνουμε πάντα το ποτήρι – ποτέ την πυρίκαυτο ύλη που το έπλασε. πολύ λιγότερο την τελική του διαφάνεια. Εάν όμως δεν είναι από την ύλη που φτάνεις ως το σημείο να μην μπορεί πια να σε παρακολουθήσει το φθαρτό μέρος του εαυτού σου, από πού είναι; Ποιος έχει σε έσχατη ανάλυση την ευθύνη;110

·         Υπάρχουν λέξεις –μην το λησμονούμε – που όχι μόνο δεν υπηρετούν αλλ’ απεναντίας υπονομεύουν το νόημα που προσποιούνται ότι εκφράζουν. Όπως πάμε, δεν αποκλείεται να ξοφλήσουμε μια μέρα οριστικά με το λόγο. Είναι ανάγκη από τώρα η επικοινωνία μας να επιχειρείται και με άλλα μέσα. Και από το δρόμο του «ευωδιάζειν» και από το δρόμο του «ίπτασθαι». Πάνω και πέραν από το γεγονός του θανάτου.111

·         Ποιος θα το φανταζότανε ποτέ ότι σε μέρες ειρήνης και ευημερίας η χ ά ρ ι ς θα μπορούσε να υποτιμηθεί; Και όμως. Σήμερα, εάν δεν έχεις τίποτα να κερδίσεις απ’ αυτό που κάνεις, σε κοιτάζουν όλοι με ανοιχτό στόμα.112

·         Ώ, αν ήταν δυνατόν ένα βότσαλο , κει που γυαλοκοπά καθώς αποτραβιέται το κύμα, ν’ αποκτήσει συνείδηση, πώς θα μας καταλάβαινε! 112

·         Κατά τα φαινόμενα δε γίνεται τίποτα. Η αντίδραση έχει τον τρόπο της. Επιβάλλεται. Αν χρειαστεί, να είσαι βέβαιος, θα φορέσει και την προσωπίδα του επαναστάτη. Αν καταλάβει πως η πέτρα του σκανδάλου δεν είναι τόσο η κοινωνική αδικία όσο η ηθική, θα της αλλάξει όνομα πιθανόν, όμως θα την κρατήσει. Επειδή αυτήν τη χρειάζεται. 113

·         Επιτέλους, να βρίσκεται ή όχι στη ζωή κανείς, όπως λέει κι ο Μπρετόν, είναι μια φανταστική υπόθεση. Να βλέπει όμως το δέρας που κυνηγούσε σαράντα τόσους χρόνους, κρεμάμενο σ’ ένα τσιγκέλι να το δέρνουν οι αέρηδες χωρίς ούτ’ ένα χέρι ν’ απλώνεται κατά κει, μα την αλήθεια δεν υποφέρεται. 112

·         Τριάντα αιώνες και πλέον ο άνθρωπος πασχίζει να βάλει τη μια λέξη κοντά στην άλλη με τέτοιον τρόπο που η σκέψη να εξαναγκάζεται να παίρνει καινούργιες, αδοκίμαστες στροφές. Ιδού που η λειτουργία αυτή σταμάτησε. Είμαστε πανέτοιμοι για τη βλακεία. 114

·         Όπως και να το κάνουμε, και παρά την υποτιθέμενη πρόοδο, η κακομεταχείριση της ηδονής διαρκεί ως τις μέρες μας χωρίς ανάπαυλα. 115

·         Περί αυτού πρόκειται. Η Ποίηση έγινε για να διορθώνει τα λάθη του Θεού. Ή, εάν όχι, τότε για να δείχνει πόσο λανθασμένα εμείς συλλάβαμε τη δωρεά του. 116

·         Σίγουρα, όσον αφορά την ψυχή και από την άποψη της διαγνωστικής, εξακολουθούμε να περπατάμε με τα τέσσερα. 117

·         Τη φαντασία – τον προπομπό της πραγματικότητας – που μπορεί, όπως παίρνει ένα δέντρο από το λιβάδι και το μετατοπίζει στο δωμάτιό σου, να πάρει μια μοίρα ανθρώπινη σε κατάσταση άλφα και να τη μετατρέψει σε κατάσταση βήτα – είναι ανεξήγητο αλλά συμβαίνει- δεν έστερξαν, τουλάχιστον στην πλήρη της ανάπτυξη και λειτουργία, να την αποδεχτούν ποτέ. 117

·         Τα πάντα, θα’ λεγες είναι ικανός να σοφίζεται ο άνθρωπος, φτάνει να μην υποχρεωθεί να κοιταχτεί καταπρόσωπο. Κι από την πλευρά του κοινού: να μην εκτεθεί ανεπανόρθωτα. 118

·         Η συρρίκνωση του ελληνισμού μετά την επικράτηση των εθνικισμών –δεν το συνειδητοποιήσαμε ποτέ όσο έπρεπε- μας αποστέρησε από τον τρόπο να βλέπουμε τα πράγματα με την ανοιχτοσύνη εκείνη και την ισχύ που διέθετε το ίδιο μας το γλωσσικό όργανο σε μια μεγάλη έκταση του πολιτισμένου τότε κόσμου. Απ’ αυτή την άποψη, όσο περίεργο και αν φαίνεται, ο πριν από τους δυο παγκόσμιους πολέμους υπήκοος του μικροσκοπικού τούτου κράτους ανάσαινε τον αέρα μιας περίπου αυτοκρατορίας. Οι δυνατότητές του να κινηθεί χωρίς διαβατήριο γλώσσας καλύπτανε μεγάλα μέρη της Ιταλίας και της Αυστρίας, ολόκληρη την Αίγυπτο, τη νότιο Βουλγαρία, τη Ρουμανία, τη Ρωσία του Καυκάσου και , φυσικά, την Κωνσταντινούπολη με την ενδοχώρα της, ως κάτω , κατά μήκος του Αιγαίου, τη λεγόμενη στις μέρες μας νοτιοδυτική Τουρκία. Είναι το ξέρω, δύσκολο να αξιολογείς το σημερινό μολύβι σαν χθεσινό χρυσάφι. Κι όμως , αν θέλεις να κρίνεις αντικειμενικά (θέλω να πω, να’ ρθεις στη θέση ενός μεγαλοαστού την εποχή που οι μεγαλοαστοί , αντί να παίζουν κουμ καν, δημιουργούσανε την Ελλάδα) πρέπει να το πράξεις. 121

·         Σ’ άλλες εποχές είναι που ζούνε την ελευθερία οι άνθρωποι και σ’ άλλες εποχές που νομίζουν ότι την έχουνε κατακτήσει. Ο Κάρολος Μάρξ μπορεί να είχε αναφανεί, δεν είχε όμως προφτάσει να σφραγίσει τις μάζες. Και τα άτακτα παιδιά των αστών έδειχναν πιο έτοιμα ν’ αρνηθούν την καταπίεση προς όλες τις κατευθύνσεις παρά τα εύτακτα παιδιά των προλεταρίων που αποβλέπανε μόνον προς τη μία. 124

·         Μη μας παραπλανά το δέλεαρ των μεγάλων έργων, που η νομοτέλειά τους παραμένει, εντέλει, ανεξιχνίαστη. Κάποτε, η αναταραχή στα πνεύματα λογαριάζει περισσότερο από τα επιτεύγματα. 125

·         Βέβαια, είναι άχαρο να μιλάς για έναν ποιητή που τα τρία πέμπτα του έργου του παραμένουν άγνωστα στο κοινό. Και άδικο, επιπλέον, από την άποψη ότι, αν έμειναν άγνωστα, φταίει αποκλειστικά η σεμνοτυφία μιας κοινωνίας που για την οικονομική της απελευθέρωση δίνει το παν, για την ψυχική της όμως ούτε ένα γραμμάριο από το δυναμικόν που διαθέτει127

·         Μια μειοψηφία εβρέθηκε πάντοτε, από τους αρχαίους καιρούς ίσαμε σήμερα, να εμπιστευθεί τη φαντασία και μ΄αυτήν να υπερακοντίσει τη μεγαλύτερη ανασχετική δύναμη του ανθρώπου: τη σκοπιμότητα. Δυστυχώς στο χωρισμό μας από τραπέζης και κοίτης με την αφιλοκέρδεια εθισθήκαμε τόσο πολύ, που η έννοια του «παιχνιδιού» να μας φαίνεται σήμερα τερατώδης. Και όμως. Ένας λαός που αδυνατεί –το ολιγότερο- να επιστρέψει νοερά το ραβδί που κρατά στο δέντρο απ’ όπου κατάγεται, είναι καταδικασμένος, με το ίδιο ραβδί , κουτσαίνοντας, να συνεχίσει την πορεία του μέσα στην ιστορία. 130

·         Πάρε την λέξη μου, λέει ο Ανδρέας Εμπειρίκος, δώσε μου το χέρι σου. Μέσα σ’ αυτή τη διπλή κίνηση βρίσκεται διατυπωμένη, με τη μεγαλύτερη δυνατή συντομία, η αντίληψη που βγάζει από τον άνθρωπο τον ποιητή. Μια συναλλαγή, επιτέλους, εκτός εμπορίου. Δίνεις και παίρνεις, χωρίς ούτε να πουλάς, ούτε ν’ αγοράζεις. Αν υπάρχει κάτι που περνάει από χέρι σε χέρι, αυτό είναι η ανθρωπιά. 130

·         Ως ένα σημείο η ποίηση λύνει προβλήματα. Στο αμέσως υψηλότερο, θέτει καινούργια. Στο ύψιστο, τα αίρει ως εκεί που παύουν ν’ αποτελούν προβλήματα. 131

·         «Η απελευθέρωσις του κόσμου» που έλεγες κι εσύ «δεν γίνεται μόνον με την πάλην των τάξεων. Πας άνθρωπος οφείλει να μάχεται και να υποσκάπτει τα θεμέλια των καλώς κειμένων». 136

·         Μιλώ για μιαν αριστοκρατική αντίληψη που συμβαίνει να μην την έχουν διόλου οι αριστοκράτες και να την έχουν με το παραπάνω οι μικροί πληθυσμοί του Αρχιπελάγους. Οι κυρ Γιάννηδες και οι κυρα Μαρίες, που εμείς προφτάσαμε να τους γνωρίσουμε- τι τύχη- με την υλική παράσταση της ιδέας τους, τον ασβέστη και με τον φωτοτροπισμό της ψυχής τους, ένα λιοτρόπι στον τενεκέ. Αμέτε να βρείτε σ’ οποιοδήποτε πλάτος της γής άλλους κατοίκους που η φαντασία τους να μην αποτελεί την πιο κατηγορηματική άρνηση της ασχημίας. «Χρυσή μου φαντασία, που’ λεγε κι ο Breton, «αν υπάρχει κάτι που αγαπώ σε σένα είναι ότι δε συγχωρείς ποτέ.».146

·         Επειδή εδώ έχουμε να κάνουμε –όπου κι αν βρεθούμε, σ΄όποιο σημείο της γης- με μια τράπουλα εκατοντάδων απαγορευτικών κανόνων, που φιμώνουν το δύστυχο άτομο και δημιουργούν κοινωνικά δράματα, κυριολεκτικά εκ του μη όντος. Από τους ντυμένους τα χρυσά ως τους ντυμένους τα μαύρα την ανακατώνουν όλοι τους εκ περιτροπής και τη ρίχνουν στο τραπέζι με άπειρους συνδυασμούς, που ακόμη και όταν αλληλοσυγκρούονται, καταλήγουν πάντοτε στο ίδιο αποτέλεσμα. Να πληρώνει ο συγκεκριμένος για να εισπράττει ο αφηρημένος. Να στραγγαλίζεται το άτομο για να αναπνέει η ομάδα, χωρίς, σημειωτέον, εκείνος που ανήκει στην ομάδα να το έχει πάρει καν είδηση. Δεν είναι αστεία. Είναι μια συνεχής αναμέτρηση που, χωρίς αμφιβολία, στο πεδίο των μαχών της πέφτουν όχι μόνον οι ανειδοποίητοι και αμέτοχοι, σε περίπτωση νίκης, μαχητές, αλλά εκατομμύρια ολόκληρα πληθυσμού αμάχου. Το παιδί που δεν έπαιξε, η κόρη που δεν έσμιξε  με τον άντρα που ήθελε, ο σκεπτόμενος που δεν αξιώθηκε να πει τη σκέψη του. Ένα αδιάκοπο φονικό και φονιάδες όλοι μας. 151

·         Η αγαθότητα του Εμπειρίκου έρχεται από- και τραβάει για- πολύ μακριά. Δεν είναι η δεοντολογική των θρησκευομένων ή η βλακώδης των αδυνάτων. Υποδηλώνει μια πίστη: ότι τα υλικά και οι προϋποθέσεις για το καλό έχουν δοθεί στον άνθρωπο, που αν δεν τα εκμεταλλεύεται είναι απλώς από δικό του λάθος, από την ανικανότητά του να υπερνικήσει τις μακραίωνες προλήψεις και τα χωρίς λόγο κατατυραννισμένα στο σκότος της ψυχής του συμπλέγματα. Διόλου άσχετο λοιπόν ότι ο Μέγας Ανατολικός ναυπηγήθηκε με τα υλικά του ψυχαναλυτή στις δεξαμενές ενός οραματιστή και προφήτη.157

·         Μόνον η συναίσθηση ότι έκανες όσο γίνεται καλύτερα κείνο που σου δόθηκε να κάνεις μπορεί να αφαιρεί από φόβο και να προσθέτει σε θάρρος μπροστά στο κενό. 159

·         Μοιάζει να μην έχουμε συνείδηση ότι, παρ΄όλα αυτά, ζούμε πάνω σε κάποιο άστρο, που’λεγε και ο Chesterton.160

·         Η δουλεία δεν είναι μόνο υπόθεση δυνάστη και δυναστευόμενου. Είναι καρδιάς και συμφέροντος κακώς εννοουμένου, μέσα σ’ ένα και το ίδιο άτομο. Αν για μια στιγμή, συναινούσε η φύση να λειτουργήσει με επιτάχυνση, θα βλέπαμε το φανερό κέρδος να γίνεται καπνός και το αφανές να μας περιχάει χρυσάφι.161

·         Πήραμε τη φύση για φύση και απαξιούμε να την ατενίσουμε, μπας και μας εκλάβουν για τουρίστες. Χωρίς να συλλογιστούμε ότι το μουρμουρητό μιας πηγής ακούγεται και στο σώμα του διπλανού μας – προπαντός εκεί. Κι ότι δεν είναι η ροδιά που ανθίζει όταν εν ονόματί της αποτάσσεται κανείς τη κακία. Είναι η νεότητα του λογισμού του. Αν υπάρχει ένα θάρρος ανώτερο από του παλιού πολεμάρχου ή του σύγχρονου βομβιστή, βεβαιότατα είναι του παιδιού που ξεπέρασε τα εξήντα. Για φαντάσου! Να ‘χουν ασπρίσει καποιανού τα μαλλιά κι εκείνος να κρυφακούει στον Παράδεισο! «Μα υπάρχει;» ρωτάνε μερικοί με αφέλεια. Στο αναμεταξύ μια μηλιά δίνει μήλα. Εσύ, Κύριε Διευθυντά, τι δίνεις; Τίποτα. Μόνο παίρνεις, παίρνεις αιτήσεις. Και μάλιστα «επί χαρτοσήμου».

Αν εχθρευτήκαμε κάτι στη ζωή μας, αγαπητέ μου Ανδρέα, ήταν η κιτρινίλα, η ξεραΐλα, και πάνω απ΄όλα η σημασία στ’ αξιώματα, όπου οι Νεοέλληνες δίνουμε συνεχώς εξετάσεις και παίρνουμε άριστα. Συλλογίζομαι αυτή τη στιγμή την αμηχανία μερικών καθηγητάδων μπροστά στο έργο σου όχι χωρίς κάποια χαιρεκάκια. Επειδή ξέρω πως, βλέποντας τα γραφτά σου- στο βαθμό που σημειώνουν απόκλιση από τα καθιερωμένα – με συγκατάβαση, χωρίς να το παίρνουν είδηση τιμωρούνται.161