ΓΙΑΝΝΗ ΚΟΡΔΑΤΟΥ: Η ιστορία της αρχαίας ελληνικής φιλοσοφίας

·       

(εκδ. Μπουκουμάνη 1972)

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

·         Αν οι Έλληνες τράβηξαν πολύ μακριά και η φιλοσοφική σκέψη τους δε δεσμεύτηκε από τις   θρησκευτικές προλήψεις και ερεύνησε το κοσμογονικό πρόβλημα με ελευθερόφρονη αντίληψη, αυτό δεν έχει την αιτία του ούτε στο καθάριο ελληνικό πνεύμα, ούτε στην εξαιρετική ιδιοφυΐα των Ελλήνων όπως λένε μερικοί. Υπήρχαν ελληνικές περιφέρειες που και στα χρόνια της μεγάλης ακμής της Ελλάδας βρίσκονταν σε μισοβάρβαρη κατάσταση. Μα και οι άλλες γνώμες που ακούστηκαν από φιλολόγους και ιστορικούς πως ο ελληνικός πολιτισμός ήταν δημιούργημα της ελληνικής ράτσας και του ελληνικού κλίματος  είναι μπόσικες και παιδιακίστικες. Η αιτία βρίσκεται αλλού. Θα ζητήσουμε να τη βρούμε μέσα στους ιστορικοκοινωνικούς όρους των ελληνικών πολιτειών. 30

·         Η ελληνική σκέψη άμα δημιουργήθηκαν οι κατάλληλοι όροι, χειραφετήθηκε από κάθε ιερατική παράδοση και οι Έλληνες στοχαστές που καταπιάστηκαν να μελετήσουν το μεγάλο πρόβλημα της αρχής και υπόστασης του κόσμου  και να δώσουν απαντήσεις στο ρώτημα πώς ήταν αρχικά ο κόσμος , πώς έγινε και πώς διαμορφώθηκε και εξελίχτηκε, ήταν ελεύθεροι να φιλοσοφήσουν και να πουν τη γνώμη τους χωρίς να φοβούνται το ιερατείο. Το αντίθετο απ’ ό,τι έγινεν αλλού, η σκέψη στην Ελλάδα βρήκε πεδίο ελεύθερο  να απλώσει τα φτερά της φαντασίας της και να δοκιμάσει το κοφτερό μαχαίρι της κριτικής  πάνω σε όλα τα φανερώματα του πνευματικού βίου.  Στην Ανατολή που ο δεσποτισμός και ο μοναρχισμός κρατούσαν τον κόσμο σκλαβωμένο πνευματικά, πολιτικά και οικονομικά μόνο η κάστα του ιερατείου φιλοσοφούσε και κοινωνιολογούσε. 36

·         Οι Έλληνες στοχαστές που επισκέφτηκαν τη Βαβυλωνία, Αίγυπτο , Περσία και άλλες ίσως ασιατικές χώρες, μελέτησαν είτε άμεσα είτε έμμεσα τα ιερατικά αρχεία των χωρών αυτών και διδάχτηκαν πολλά…Ο μελετητής της αρχαίας ελληνικής ιστορίας δεν πρέπει να ξεχνά πως στις όχτες του Νείλου, καθώς και στις κοιλάδες του Ευφράτη και Τίγρη, και στα οροπέδια του Ιράν και της Ασίας γεννήθηκαν μεγάλοι πολιτισμοί πολύ πριν οι Έλληνες δημιουργήσουν το δικό τους… Μόνο που πρέπει να μην ξεχνούμε πως οι Έλληνες στοχαστές ό,τι πήραν από τους ασιατικούς και μεσογειακούς λαούς, το καθάρισαν από τις θεολογικές σκουριές και τις θρησκευτικές παραδόσεις – εξόν από τον Πυθαγόρα που κράτησε όλο το τυπικό της αιγυπτιακής ιεροκρατικής σοφίας- και το επεξεργάστηκαν παραπέρα  με ελευθεροφροσύνη και δημοκρατική αντίληψη δίνοντάς του ολότελα νέα μορφή.41

ΟΙ ΠΡΩΤΟΙ ΦΙΛΟΣΟΦΟΙ ΤΗΣ ΙΩΝΙΑΣ

(Θαλής, Αναξίμανδρος, Αναξιμένης, Ηράκλειτος, Κρατύλος)

·         Πριν ακόμα στην κυρίως Ελλάδα αρχίσουν να παίζουν ρόλο η Αθηναϊκή και η Σπαρτιατική Πολιτεία κι όταν όλη η Ελλάδα ήταν ακόμα πολύ καθυστερημένη, στη Μικρασία οι ελληνοκατοικημένες ιωνικές περιοχές είχαν προχωρήσει πολύ στην ιστορική τους ανάπτυξη. Με το να κατοικούν οι Έλληνες της περιοχής αυτής μια χώρα που ήταν τότε σπουδαίο εμπορικό σταυροδρόμι, όχι μόνο μάζεψαν πλούτο πολύ, μα και νωρίτερα από τους Έλληνες της κυρίως Ελλάδας έσπασαν τις καθυστερημένες κοινωνικές καταστάσεις και πέρασαν σε ανώτερη μορφή κοινωνικής οργάνωσης… Στα δυο μεγαλύτερα και σπουδαιότερα κέντρα της ελληνικής Μικρασίας, την Έφεσο και τη Μίλητο, κι ακόμα και στις μικρότερες πόλεις, Φώκαια, Πριήνη, Ερυθρές κι αλλού, ξέσπασαν εσωτερικοί ταξικοί αγώνες που βάσταξαν χρόνια και στους οποίους χύθηκεν αίμα πολύ από τα επαναστατικά κινήματα που διαδέχονταν το ένα ύστερα από το άλλο. Στο τέλος επικράτησαν οι μεσαίοι αγρότες και οι εμποροναυτικοί που είχαν πίσω τους και τη μεγάλη λαϊκή μάζα. 57

·         Πρέπει να σημειώσουμε πως στη Μίλητο, Έφεσο και αλλού κατά τον ΣΤ αιώνα η νέα άρχουσα τάξη, παρ΄όλο τον πλούτο της, δεν τόχε ρίξει στην τεμπελιά και ακαματωσύνη όπως έγινε αργότερα στην Αθήνα…Μια λοιπόν που η νέα άρχουσα τάξη έπαιρνε μέρος στην παραγωγή, ενδιαφέρονταν για τις πραχτικές εφαρμογές των μαθηματικών και της αστρονομίας και γι αυτό όχι μόνο δεν περιφρονούσε τα μαθηματικά, όπως ένα δυο αιώνες πιο ύστερα έκαναν οι Αθηναίοι, μα και ενίσχυε και υποστήριζε κάθε επιστημονική επίδοση που εξυπηρετούσε τη ναυτιλία, το εμπόριο και την παραγωγή γενικά.62

·         Πολλοί από τους πρώτους Έλληνες φιλοσόφους και πολιτειολόγους (Θαλής, Σόλων, Πυθαγόρας, Δημόκριτος) ταξίδεψαν για εμπόριο τάχα στην Αίγυπτο και Βαβυλωνία, που ήταν τα πιο ακουστά και μεγάλα επιστημονικά κέντρα της τοτινής εποχής. Κι αυτός ο Ηρόδοτος, έναν αιώνα πιο ύστερα, τα πιο πολλά απ΄όσα ιστορεί τα μαθαίνει από τους ιερείς της Αιγύπτου. Τα ταξίδια αυτά ήταν ταξίδια πρώτο και κύριο επιστημονικά, συνδυάζονταν όμως και με εμπορικές υποθέσεις και δουλειές, είτε γιατί οι τέτοιου είδους ταξιδευτές έπρεπε να δικαιολογούν τη μακρόχρονη παραμονή τους σε ξένα μέρη, είτε γιατί έπρεπε να εξασφαλίσουν και τα μέσα της συντήρησής τους. 68

·         Η περσική κατοχή φέρνει μεγάλες αλλαγές στην κοινωνικοοικονομική κατάσταση της Ιωνίας, κι όταν, λίγο αργότερα, η Αθηναϊκή Δημοκρατία έγραψε τις λαμπρές σελίδες της ιστορίας της στο Μαραθώνα και τη Σαλαμίνα, έγινε τότε ο Πειραιεύς μεγάλο εμποροναυτικό κέντρο σε όλη τη Μεσόγειο και το Αιγαίο λίμνη αθηναϊκή. 80

        ΕΛΛΗΝΟΚΡΑΤΟΥΜΕΝΗ ΚΑΤΩ ΙΤΑΛΙΑ- ΠΥΘΑΓΟΡΑΣ

·         Ο Πυθαγόρας κρατούσε μυστική τη διδασκαλία του από τον πολύ λαό και μόνο σε μερικούς έμπιστους μαθητές του ανακοίνωνε τις φιλοσοφικές του αντιλήψεις. Δεν θέλει και ρώτημα πως τους οπαδούς και μαθητές του δεν τους στρατολογούσε μέσα από τη λαϊκή μάζα, μα από τους ευγενείς και φυσικά τους διάλεγε γιατί ήθελε να δημιουργήσει μια γερή και παντοδύναμη οργάνωση που να μπορέσει κατά το αιγυπτιακό σύστημα να κρατά καλά στα χέρια της την εξουσία. Γι αυτό οι οπαδοί του περνούσαν από αυστηρή δοκιμασία…  Για τους πρακτικούς σκοπούς της οργάνωσής του επειδή οι σκοποί της έπρεπε να μείνουν πάντα μυστικοί και η διδασκαλία του απόρρητη, οι αριθμοί του χρησίμευαν σαν κρυπτογραφήματα…Κι ακόμα όσοι δέχονταν αυτούς τους όρους, έπρεπε να συνεισφέρουν κιόλας την περιουσία τους στο ομακοείον και να ζουν κοινοβιακά. Όλα αυτά δείχνουν πως το ομακοείον  δεν ήταν φιλοσοφική σχολή, μα μια θρησκευτικοπολιτική οργάνωση που διαφέρονταν κυρίως για τα πολιτικά και κοινωνικά ζητήματα και όχι τόσο για το κοσμολογικό πρόβλημα… Θα μας συγχωρήσουν μερικοί ιστορικοί της ελληνικής φιλοσοφίας και θαυμαστές του Πυθαγόρα που διαφωνούμε τόσο ριζικά μαζί τους. Ο Πυθαγόρας σε τίποτα δεν ωφέλησε ούτε και προώθησε την ελληνική σκέψη και επιστήμη. Το πέρασμά του ήταν αντιδραστικό και αρνητικό. 101-2

ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑ ΓΙΑ ΤΑ ΑΤΟΜΑ

·         Τέλος πάνω κάτω του Ε΄ αιώνα ιδρύεται μια νέα φιλοσοφική Σχολή, που ερευνά με άλλα κριτήρια τη σύσταση της ύλης. Η νέα φιλοσοφία πολιτογραφήθηκε στην ιστορία με το όνομα της φιλοσοφίας του ατόμου. Ιδρυτές της είναι δυο μεγάλοι στοχαστές, ο Λεύκιππος και ο Δημόκριτος, πρόδρομός της όμως είναι ο Αναξαγόρας. Η φυσική φιλοσοφία βρήκε στους δυο αυτούς φιλοσόφους τους πιο μεγάλους ερευνητές, που άνοιξαν καινούργιο δρόμο στην έρευνα της ύλης. 161

ΣΤΡΟΦΗ ΠΡΟΣ ΤΟ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΡΟΒΛΗΜΑ

·         Η απόκρουση της περσικής εισβολής στο Μαραθώνα και στη Σαλαμίνα είναι ένας μεγάλος σταθμός στην αρχαία ιστορία του ελληνικού κόσμου. Από τις ιστορικές και ένδοξες αυτές νίκες που οφείλονται στην Αθηναϊκή Δημοκρατία, όλη η Ελλάδα μπήκε σε μια καινούργια περίοδο ιστορικής εξέλιξης και ανάπτυξης. Από τότε αρχίζει η ακμή της Αθηναϊκής Πολιτείας και η πλούσια πνευματική καλλιέργεια που έδωκε στην ιστορία της ανθρωπότητας τα ωραιότερα μνημεία της τέχνης και τα ρωμαλεώτερα λογοτεχνικά έργα που λαμπρύνουν τον ελληνικό πολιτισμό κι αργότερα, κατά τους ελληνιστικούς χρόνους, ύστερα από τα μισά του Δ΄αιώνα και πέρα, φώτισαν και δίδαξαν τους ανατολικούς λαούς… Και όμως η τέτοια οικονομική ανάπτυξη  της Αθηναϊκής Δημοκρατίας  ύστερα από μερικά χρόνια σταμάτησε γιατί έμπλεξε σε αξεπέραστα εμπόδια. 185

·         Το ανταλλαχτικό εμπόριο είχε πάρει τώρα σε ορισμένες πόλεις μεγάλη έχταση και η εμπορευματική οικονομία είχε δημιουργήσει μιαν ατομιστική ψυχολογία... Εξαιτίας του θεσμού της δουλείας δεν μπορούσε να τελειοποιηθεί η τεχνική και οι παραγωγικές δυνάμεις να αναπτυχθούν, η παραγωγή έμεινε στάσιμη και συνακόλουθα δημιουργήθηκε άνεργο πλήθος που έχοντας πολιτικά δικαιώματα πίεζε τους γαιοκτήμονες ζητώντας πότε αναδασμό της γης και πότε ακύρωση των χρεών… Στην Αθήνα το πρόβλημα της ανεργίας θέλησε ο Περικλής να το λύσει φτιάχνοντας μεγάλα έργα στην Ακρόπολη. Γι αυτό ξόδεψε τα αποθέματα του συμμαχικού ταμείου. Μα η «σπατάλη» τόσων χρημάτων ενώ έλυσε προσωρινά το πρόβλημα της ανεργίας στην Αττική, ανάγκασε την Αθηναϊκή Πολιτεία να ρίξει νέους φόρους στους συμμάχους της. Έτσι δημιουργήθηκαν δυσαρέσκειες ανάμεσα στους συμμάχους και η πολιτική της Αθηναϊκής Δημοκρατίας άρχισε να διαμορφώνεται σε καταχτητική ή καταπιεστική. Από τις αφορμές αυτές ξέσπασεν ο πελοποννησιακός πόλεμος που επιδείνωσε ακόμα πιο πολύ την κατάσταση και δυνάμωσε μέσα στην Αθήνα και τον Πειραιά το ολιγαρχικό κόμμα. Αν όμως εμβαθύνουμε στα πράγματα θα ιδούμε πως η κυριότερη, η πιο βασική αιτία της κρίσης που ξέσπασε ήταν ο θεσμός της δουλείας… Γι αυτό οι πολιτικοί και διανοούμενοι στα χρόνια αυτά ήταν άμεσα επηρεασμένοι από το κοινωνικό τους περίγυρο. Οι παλαιοί στοχαστές παρατηρούσαν τον εξωτερικό κόσμο, την αντικειμενική πραγματικότητα, το Είναι, και το Γίγνεσθαι. Οι νέοι φιλόσοφοι εξέταζαν το Θέλειν και το    Οφείλειν του ανθρώπου.188-9

ΟΙ ΣΟΦΙΣΤΕΣ

(Πρωταγόρας, Γοργίας, Πρόδικος, Ιππίας, Θρασύμαχος, Κριτίας, Αντιφών)

·         Ο όρος φιλόσοφος δεν ήταν ακόμα στο τέλος του Ε΄αιώνα καθιερωμένος στην ελληνική γλώσσα. Ο Εμπεδοκλής, ο Ξενοφάνης, ο Αναξαγόρας, ο Δημόκριτος, ακόμα και ο Σωκράτης λέγονταν σοφιστές. Είναι αλήθεια πως το αντικείμενο της φιλοσοφίας  άλλαξε, μα αυτός δεν ήταν ο λόγος που ο όρος σοφιστής παραμερίστηκε, για να επικρατήσει ο όρος φιλόσοφος. Στην αρχή επικρατέστερος ήταν ο όρος σοφιστής, αλλά με τον καιρό καθιερώθηκε ο νέος όρος, φιλόσοφος. Και σ’ αυτό συντέλεσε πολύ και ο Πλάτων που συστηματικά πολέμησε τους σοφιστές και τους παρουσίασε μικρόμυαλους και εμπόρους της φιλοσοφίας. 197

·         Αν έχουμε υπ’ όψη την πολιτική αμάχη της τοτινής εποχής και της ολιγαρχικής παράταξης τη συστηματοποιημένη αντίδραση, δεν είναι δύσκολο να καταλάβουμε πως από πολιτικούς λόγους χάθηκαν τα συγγράμματα των σοφιστών, όπως και τα έργα των μεγάλων σοφών της Ιωνικής Σχολής. Οι ολιγαρχικοί που επεκράτησαν σ’ όλη την Ελλάδα ύστερα από τη μακεδονική κατάχτηση, κατάστρεψαν τα χειρόγραφα στα οποία ήταν διατυπωμένη η διδασκαλία των σοφιστών και των πριν απ’ αυτούς φιλοσόφων. 228

Η ΣΩΚΡΑΤΙΚΗ ΣΧΟΛΗ

·         Ο Αθηναίος φιλόσοφος , που από το τέλος τους Μεσαίωνα και δώθε φημίζεται σαν ο πιο μεγάλος φιλόσοφος της ελληνικής αρχαιότητας παρ΄όλη τη «νεωτεριστική» διδασκαλία του, δεν μπόρεσε ν’ αποκτήσει πολλούς οπαδούς στην Αθηναϊκή Πολιτεία. Αν ο νεώτερος αστικός κόσμος μιλάει με σεβασμό για τον Σωκράτη, στην αρχαιότητα δεν γινόταν το ίδιο. Δε λέω, είχε οπαδούς και θαυμαστές, οι μαθητές του μάλιστα – και κυρίως ο Πλάτων- προσπάθησαν να τον παρουσιάσουν σαν τον τέλειο και ιδανικό πολίτη και το μεγάλο φιλόσοφο, που εργάστηκε σ’ όλη του τη ζωή για να εξυπηρετήσει την αλήθεια και την κοινωνία. Κι όμως στο τέλος του Ε΄αιώνα και πιο ύστερα ο πιο πολύς κόσμος των γραμμάτων και της επιστήμης δεν αναγνώριζε τον Σωκράτη ούτε σα μεγαλοφυΐα, ούτε και σαν τον φιλόσοφο που άνοιξε καινούργιους δρόμους στην ελληνική σκέψη.  Υπήρχαν διανοούμενοι που δεν έπαψαν να κατακρίνουν τον Σωκράτη για ορισμένα φερσίματά του και να επικρίνουν τις φιλοσοφικές του απόψεις κι ακόμα να τονε θεωρούνε σαν τσαρλατάνο. 245

·         Θέλουν όμως να πουν πολλοί πως η καταδίκη του Σωκράτη ήταν άδικη και πως έφταιγαν οι λαοκρατικοί θεσμοί της Αθηναϊκής Πολιτείας που είχαν παραδώσει τη δικαιοσύνη στα χέρια του όχλου. Η γνώμη αυτή δεν είναι σωστή. Την καταδίκη του Σωκράτη δεν πρέπει να την κρίνουμε με σημερινά κριτήρια. Βέβαια, σ’ ένα δημοκρατικό καθεστώς η ελευθερία της σκέψης πρέπει να είναι σεβαστή. Μα ο Σωκράτης ήταν επικίνδυνος εχτρός της Αθηναϊκής Δημοκρατίας και σαν τέτοιος έπρεπε να καταδιωχτεί. Αν έχουν λοιπόν άδικο οι κατήγοροί του σε κάτι αυτό είναι τούτο: έπρεπε να τον καταγγείλουν κυρίως για τις πολιτικές του ιδέες και όχι για τον αθεϊσμό του. Οι Αθηναίοι πολίτες που έδωκαν καταδικαστική ψήφο, εφάρμοσαν τον ισχύοντα νόμο, μια που ο Σωκράτης ούτε απόδειξε, ούτε κι αρνήθηκε μπροστά στο λαϊκό δικαστήριο κατά τρόπο κατηγορηματικό πως δεν ήταν άθεος. Ίσα ίσα που ολοένα μιλούσε για το δαιμόνιο και στην απολογία του προσπάθησε με σοφίσματα και υπεκφυγές να μην απαντήσει στο κύριο μέρος της κατηγορίας. Αν μάλιστα έχουμε υπ’ όψη πως τέσσερα πέντε χρόνια πριν οι φίλοι και μαθητές του πρωτοστάτησαν στο διχτατορικό καθεστώς του 404 και εξόντωσαν και καταδίωξαν χιλιάδες Αθηναίους, θα δικαιολογήσουμε τον αθηναϊκό λαό που στη μεγάλη του πλειοψηφία αντιπαθούσε τον Σωκράτη.246

ΟΙ ΚΥΝΙΚΟΙ

·         Οι Κυνικοί είναι οι πνευματικοί εκπρόσωποι των ξεπεσμένων στρωμάτων του ελλαδικού πληθυσμού. Και στην Αττική και στις άλλες ελληνικές Πολιτείες, ύστερα από τον πελοποννησιακό πόλεμο καθώς και ύστερα από τους θηβαϊκούς και μακεδονικούς πολέμους, πολλοί πλούσιοι και κυρίως τραπεζίτες, έμποροι, μεταπωλητές κλπ,  ξέπεσαν σε τέτοιο βαθμό που δεν είχαν ούτε το ψωμί τους. Αυτούς λοιπόν αντιπροσώπευε ο Διογένης στην αρχή και ο Κράτης και οι άλλοι Κυνικοί στα κατοπινά χρόνια, γιατί συνεχίστηκαν οι οικονομικές καταστροφές και όλο και πλήθαιναν οι τέτοιου είδους ξεπεσμένοι και χρεωκοπημένοι τύποι. Οι πιο πολλοί λοιπόν από αυτούς που κατάντησαν αλητοπρολετάριοι, προέρχονταν από τα μεγάλα αστικά κέντρα και όχι από αγροτικές περιοχές, γι αυτό και δεν είχαν καμιάν επαναστατική ιδεολογία μια που όταν είχαν τα μέσα για τη ζήση τους ζούσαν παρασιτικό βίο. Εξάλλου αφού δεν έπαιζαν άμεσο ρόλο στην παραγωγή, δεν μπορούσε να δημιουργηθεί μέσα στη μάζα αυτή η ψυχολογία της εργασίας. Ούτε ν΄ακούσουν ήθελαν για δουλειά. Δε λέω. Και να ήθελαν να εργαστούν δεν εύρισκαν δουλειά. Μα δεν ήταν αυτός ο λόγος που τους έκανε να περιφρονούν τις παραγωγικές εργασίες. Σαν απόκληροι  της κοινωνίας που ήταν, αρνούνταν όλους τους κοινωνικούς θεσμούς και ακόμα την πολιτειακή οργάνωση και τους οικογενειακούς δεσμούς γιατί γ΄αυτούς δεν υπήρχε καμιά ελπίδα να μπορέσουν να ξαναποχτήσουν την προτερινή τους θέση και κατάσταση…  Η κυνική λοιπόν «φιλοσοφία» μόνο με μια τέτοια προοπτική μπορεί να εξηγηθεί και μόνο κάτω από το φως μιας ανάλυσης των κοινωνικοοικονομικών συνθηκών της Ελλάδας κατά τον Δ΄ αιώνα μπορούν να ερμηνευτούν τα δόγματα των Κυνικών.275-6

Η ΠΛΑΤΩΝΙΚΗ ΠΟΛΙΤΕΙΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ

·         Όπως ο Ηρόδοτος, ο Εκαταίος και άλλοι Έλληνες, έμειναν εκστατικοί από την πολυγνωσία των ιερωμένων σοφών της Ανατολής, έτσι και ο Πλάτων επηρεάστηκε πολύ και από την πολιτειακή οργάνωση της Αιγύπτου και από τη σοφία του ιερατείου της. Στα ταξίδια του αυτά θα έμαθε ακόμα, πως στην Ανατολή  υπήρχαν και άλλες χώρες ιεροκρατούμενες, όπως η Ασσυρία, Ινδίες κλπ. Όπου η λαϊκή μάζα δεν έπαιζε κανένα πολιτικό ρόλο γιατί δεν είχε δικαιώματα. Γι αυτό σχημάτισε  την ιδέα πως οι ελληνικές Πολιτείες – εξόν από τη Σπάρτη και Κρήτη που τις θαύμαζε γιατί και σ’ αυτές επικρατούσαν ολιγαρχικά πολιτεύματα- έπρεπε να αλλάξουν τα πολιτικά τους καθεστώτα και να αναδιοργανωθούν παίρνοντας σχέδια από την Αίγυπτο και άλλες χώρες της Ανατολής.304

·         Είπανε και υποστηρίξανε πολλοί πως ο Πλάτων από απεριόριστη λατρεία και σεβασμό στο δάσκαλό του παρουσιάζει όλο το φιλοσοφικό του σύστημα σα σωκρατικό, ενώ είναι φανερό πως υπάρχουν σ’ αυτό νέα στοιχεία που είναι ολότελα άσχετα με τη σωκρατική διδασκαλία. Θαρρώ πως η γνώμη αυτή δε στέκει. Βέβαια ο Πλάτων λάτρευε το δάσκαλό του, μα τη λατρεία αυτή είχε σωρό άλλα μέσα να τη φανερώσει. Φαίνεται πως υπήρχε κάποιος άλλος λόγος που ανάγκαζε τον Πλάτωνα να κρύβεται πίσω από τον Σωκράτη. Και ο λόγος αυτός κατά τη γνώμη μου ήταν τούτος: ο Σωκράτης είχε πια γίνει ήρωας και σύμβολο για τη μεγάλη μερίδα των ολιγαρχικών όχι μόνο στην Αττική μα και στην άλλη Ελλάδα. Αυτό το ήξερεν ο Πλάτων και προσπάθησε να ωφεληθεί όσο μπορούσε από την αίγλη που είχε ο Σωκράτης που τάχα πέθανε μάρτυρας για τις ιδέες του. Και στην Αττική και στην άλλη Ελλάδα η θανατική καταδίκη του Σωκράτη έκανε μεγάλη εντύπωση και παντού συζητούσαν για τον φιλόσοφο. Ο Πλάτων λοιπόν προσπάθησε να εκμεταλλευτεί τη γύρω στο θάνατο του Σωκράτη κίνηση. Και για να πετύχει το σκοπό του παρουσιάστηκε σαν ο μοναδικός κληρονόμος και πιστός ερμηνευτής της σωκρατικής διδασκαλίας. Μόνο μ’ αυτόν τον τρόπο μπορούσε να αποχτήσει όνομα και να τραβήξει γύρω του μαθητές γιατί η δική του προσωπικότητα ήταν ακόμα άγνωστη. Εξάλλου, από μερικά του άπρεπα φερσίματα σε πολλούς από τον παλιό μαθητικό σωκρατικό κύκλο είχε γίνει αντιπαθητικός. Όσοι λοιπόν πήγαν στην Ακαδημία και έγιναν μαθητές του πήγαν να ακούσουν τη σωκρατική διδασκαλία και φιλοσοφία και όχι τον Πλάτωνα. 300-1

·         Πρέπει να σημειώσουμε πως και όταν ζούσε και πιο ύστερα είχε πολλούς εχτρούς ο φιλόσοφος. Πρώτα πρώτα τα είχε χαλάσει με τους άλλους μαθητές του Σωκράτη. Δε χώνευε τον Ξενοφώντα, περιφρονούσε τον Αισχίνη, έβριζε τον Αντισθένη και παρουσιάζονταν σα μοναδικός κληρονόμος της σωκρατικής διδασκαλίας. Έπειτα, ενώ πάντα κατηγορούσε τους άλλους, κορόιδευε τους ρήτορες, έλεγχε και κακολογούσε τους δημοκρατικούς θεσμούς, θαύμαζε τα πολιτειακά συστήματα των Περσών και Λακεδαιμονίων… Ξέρουμε κιόλας για μερικούς από τους μαθητές του ότι όπου πήγαν και τους δόθηκε η ευκαιρία να δράσουν, όχι μόνο τα έκαναν θάλασσα, μα φάνηκαν απολυταρχικοί, φαύλοι, δολοφόνοι και παραδόπιστοι. 296-7

·         Ο φιλόσοφος έχοντας  υπ΄όψη την καταδίκη του Σωκράτη και το διωγμό του Πρωταγόρα και άλλων στοχαστών, δεν τόλμησε να καθαιρέσει φανερά τους θεούς του Ολύμπου και γι αυτό αποκαλούσε τις ιδέες θείες έννοιες και τις παρομοίαζε με θεότητες… Ωστόσο, όσο περνούσαν τα χρόνια τόσο καταλάβαινε πως η θρησκεία, έστω και η θρησκεία της αμόρφωτης μάζας είναι χαλινάρι και γι αυτό γίνεται πιο συντηρητικός και πολεμάει κάθε αντιθρησκευτική ιδέα και προπαγάνδα. Έφτασε μάλιστα στο σημείο να υποστηρίξει πως οι άθεοι πρέπει να καταδικάζονται σε θάνατο. Την ποινή που πρότεινε ο Μέλητος για τον Σωκράτη, την προτείνει τώρα ο μαθητής του για κάθε άθεο. 324

Ο ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ ΚΑΙ Η ΠΕΡΙΠΑΤΗΤΙΚΗ ΣΧΟΛΗ    

·         Ένας από τους πιο μεγάλους στοχαστές στα χρόνια αυτά που γύρισε τις πλάτες του στην πλατωνική Ακαδημία και με ρεαλιστική αντίληψη είδε τη γύρω  του πραγματικότητα, είναι ο Αριστοτέλης, ο πιο μεγάλος φιλόσοφος της ελληνικής αρχαιότητας… Η φύση φαίνεται τον αδίκησε πολύ, γιατί ήταν κακοφτιασμένος, λίγο καμπούρης και τραυλός. Γι αυτό άμα μεγάλωσε του άρεζε να ντύνεται καλά και να φορεί βραχιόλια και δαχτυλίδια, για να διορθώσει με τα τέτοια στολίδια το άσκημο κορμί του.335

·         Ο Αριστοτέλης τα είχε χαλάσει με τον Πλάτωνα και τραβήχτηκε από την Ακαδημία. Μπορεί βέβαια να μην άρχισε αμέσως ν’ ανταγωνίζεται την Ακαδημία, ελπίζοντας να πάρει αυτός τη σχολαρχία σα θα πέθαινε ο Πλάτων. Ήταν τόσο βέβαιος για την κατάρτιση και την αξία του, που πίστευε πως ήταν προορισμένος για σχολάρχης κι όχι για οπαδός. Η διαθήκη όμως του Πλάτωνα του χάλασε τα σχέδια και στην Ακαδημία διορίστηκε σχολάρχης ο Σπεύσιππος.336

·         Ο Αριστοτέλης, όπως και άλλοι φιλόσοφοι και διανοούμενοι της αρχαιότητας έβλεπε την κοινωνική ζωή και τους κοινωνικούς θεσμούς σαν κάτι το στατικό, αμετάβλητο και αιώνιο…Οι κοινωνικοί θεσμοί είναι καλοί, αρκεί να ηθικοποιηθούν οι άνθρωποι και να μην είναι μουστωμένοι στο χρήμα. Αν φροντίζει ο καθένας να κερδίσει όσα του χρειάζονται για να ζήσει, όλα θα πάνε καλά… Αντίθετα από τον Πλάτωνα δεν προτιμά ένα και μόνο πολίτευμα, αλλά τονίζει πως πρέπει τα πολιτεύματα να είναι τέτοια ώστε να ταιριάζουν στο χαρακτήρα και στις ανάγκες του κάθε λαού και της χώρας του. 348

·         Ως τις μέρες του υπήρχαν βέβαια οι κανόνες της λογικής, μα σαν επιστήμη σαν ιδιαίτερο τμήμα της φιλοσοφίας, πρώτος ο Αριστοτέλης τηνε δημιούργησε… Συστηματοποίησε εκείνο που γίνονταν πρώτα ασυνείδητα και αυθόρμητα μέσα στο μυαλό του ανθρώπου και έβγαλε ορισμένους κανόνες. 351

·         Ο Φίλιππος, ο βασιλιάς της Μακεδονίας κάλεσε τον Αριστοτέλη στην Πέλλα, για να γίνει παιδαγωγός και δάσκαλος του γυιού του Αλέξανδρου.  Μέσα στα χρόνια αυτά άρχισαν να διαμορφώνονται οριστικά πια οι δικές του φιλοσοφικές και πολιτειακές αντιλήψεις και τον ίδιο καιρό βρήκε φανατικούς φίλους, μαθητές και υποστηριχτές που τονε βοηθήσανε να μαζέψει κάθε λογής υλικό ου του χρησίμεψε για να καταστρώσει μερικά από τα σπουδαιότερα έργα του. Άμα όμως δολοφονήθηκε ο Φίλιππος και ο Αλέξανδρος οργάνωσε την εκστρατεία του ενάντια στην Περσία, ο Αριστοτέλης δεν είχε πια θέση στην αυλή της Μακεδονίας και γύρισε στας Αθήνας… Επειδή δεν έλειψαν οι συνωμοτικές οργανώσεις και στη Μακεδονία και στην Ασία που θέλανε το ξεπάστρεμα του Αλέξανδρου, τα κατάφερε να συνδεθεί με μιαν από τις οργανώσεις αυτές και να υποδείξει κάποιο δραστικό δηλητήριο, που θα έστελνε στον άλλο κόσμο το μανιακό και αχαλίνωτο καταχτητή της Ασίας. Βέβαια η παράδοση τούτη δε φαίνεται πιστευτή στον Πλούταρχο. Από τα παλιά ακόμα χρόνια διαδόθηκε πως ο Αλέξανδρος πέθανε από φυσική αρρώστεια, δηλαδή από κάποιον πυρετό. Όποιος όμως διαβάσει με προσοχή όλες τις αρχαίες πηγές  και δεν είναι βαρεμένος από την αλεξανδροπληξία  θα βγάλει το συμπέρασμα πως ο Μακεδόνας καταχτητής δεν πέθανε από φυσικό θάνατο, μα δολοφονήθηκε. 338

·         Στην αρχή του Λαμιακού πολέμου βρήκαν την ευκαιρία οι θρησκόληπτοι Αθηναίοι που δεν χώνευαν τον Αριστοτέλη για τις επιστημονικές του έρευνες, να τον κατηγορήσουν για άθεο. Στην κατηγορία αυτή θα συντελέσανε και οι δημοσθενικοί που μισούσαν όλους τους μακεδονίζοντες , ντόπιους και ξένους. Έτσι, ο Αριστοτέλης, για να μην αναγκαστεί να πιει το κώνειο, έφυγε από την Αττική και πήγε στη Χαλκίδα όπου είχε δικό του κτήμα. Αν και γλύτωσε όμως από την κατηγορία των Αθηναίων δεν μπόρεσε να ζήσει και να συνεχίσει το έργο του γιατί στα 322 πέθανε από αρρώστεια του στομαχιού σε ηλικία 62 χρόνων. 340

Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ στους ΕΛΛΗΝΙΣΤΙΚΟΥΣ ΚΑΙ ΡΩΜΑΪΚΟΥΣ ΧΡΟΝΟΥΣ

·         Το πανελλήνιο ψευτοσυνέδριο που έγινε στην Κόρινθο στα 338 – χωρίς τους Σπαρτιάτες- υπό την ηγεσία των Μακεδόνων, ναι μεν πραγματοποίησε εκείνο που δίδασκε ο Αριστοτέλης, αλλά δεν έλυσε το κοινωνικό πρόβλημα. Ωστόσο η ενοποίηση της Ελλάδας και η ανάπτυξη νέων αγορών και το άπλωμα των εμπορικών ανταλλαγών σε διεθνική κλίμακα έδωκαν- προσωρινά βέβαια, για ένα δυο αιώνες- αναζωογόνηση και πλάταιμα στις παραγωγικές σχέσεις της τοτινής εποχής. Από την πλευρά αυτή οι κατακτητικοί πόλεμοι του Αλέξανδρου, χωρίς να το επιδιώξει ο ίδιος ή να το βάλει σα σκοπό της εξαπλωτικής του πολιτικής, έγιναν ως ένα σημείο παράγοντες προόδου. Πρέπει ακόμα να σημειώσουμε πως το εξάπλωμα του ελληνισμού στην Ανατολή είχε και μιαν άλλη ευεργετική επίδραση. Από τη μια μεριά οι Έλληνες που ξενιτεύτηκαν ήρθαν σε επιμιξία αναμεταξύ τους κι έτσι έπαψε να γίνεται λόγος για Αθηναίους, Θηβαίους, Σπαρτιάτες, Κορινθίους κλπ. Ονομάζονταν πια Έλληνες. Από την άλλη ήρθαν σε επιμιξία με τους Ασιάτες κι έτσι έσπασε η παλαιά στενή εθνολογική κοινωνική διαμόρφωση των ανατολικών περιοχών. Έπειτα, η ελληνική διανόηση έσπασε τα θεοκρατικά κάστρα στα οποία ήταν κλειδομανταλωμένη και αποστεωμένη η φιλοσοφία στις ασιατικές χώρες και διοχέτεψε σε όλη την Ανατολή τον ελληνικό πολιτισμό.373

·         Αρχικά η Ρώμη αντίκρυσε με περιφρόνηση την ελληνική φιλοσοφία. Δεν άργησε όμως να καταλάβει πως δεν μπορούσε να κυβερνήσει τους μεσογειακούς και ανατολικούς λαούς μόνο με τη βία, γιατί μπήκαν μπροστά της μεγάλα οικονομικά, διοικητικά κλπ προβλήματα, που δεν μπορούσαν να λυθούν με τη στρατοκρατία. Έτσι η Ελλάδα, τον καιρό που παραμέριζε από τη σκηνή της ιστορίας, έγινε πρώτα η πνευματική τροφό της Ανατολής και ύστερα της Ρώμης. Ό,τι δανείστηκε πριν από κάμποσους αιώνες από τους ανατολικούς λαούς, το ξαναγύριζε τώρα βελτιωμένο , τελειοποιημένο και επιστημονικά συγκροτημένο.  Το ίδιο έκανε αργότερα και η Ρώμη. Χρησίμεψε σα μεσίτης ανάμεσα στον αρχαίο και νεώτερο πολιτισμό.  Ό,τι κληρονόμησε από τον αρχαίο κόσμο και κυρίως από τον ελληνικό πολιτισμό, το φύλαξε και το σεβάστηκε. Όσο κι αν διώχτηκαν στα πρώτα χρόνια της μοναρχίας οι Στωικοί και μπήκαν δεσμά στο Λόγο και στη Σκέψη, ο ελληνικός πνευματικός πολιτισμός μπόρεσε να σπάσει τα δεσμά και να ξαπλωθεί σε όλη την Ιταλία και Μεσόγειο. Κι έτσι, όταν ήρθε η σειρά της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας να γονατίσει εξαιτίας της παρακμής των παραγωγικών της δυνάμεων, οι Ιταλικές πολιτείες που πρωτοστάτησαν στην Αναγέννηση, αυτές έγιναν το θησαυροφυλάκιο, όπου φυλάχτηκαν τα πιο πολλά χειρόγραφα των αρχαίων ελληνικών συγγραμμάτων που με την τυπογραφία διαδόθηκαν στους νέους λαούς της Ευρώπης και έγιναν το θεμέλιο του νεώτερου ευρωπαϊκού πολιτισμού. 376-7

           

 Η ΣΤΩΪΚΗ ΣΧΟΛΗ

·         Ιδρυτής της Στωικής σχολής είναι ο Ζήνων, που ήρθε από την Κύπρο στας Αθήνας… Βρέθηκε στην πρωτεύουσα της Αττικής απένταρος και άγνωστος. Από το κατάντημά του αυτό στην αρχή βρέθηκε στην ανάγκη να περάσει μερικά χρόνια αλητεύοντας και «σπουδάζοντας» στις ομάδες των Κυνικών… Αυτός ο ασχημάνθρωπος ύστερα από λίγο άρχισε να παίζει σπουδαίο ρόλο στην πολιτική και πνευματική ζωή των Αθηνών και μάλιστα αργότερα έγινε αρχηγός φιλοσοφικής Σχολής… Η μεγάλη και ένδοξη πόλη τον έκανε δικό της κι έτσι κι αυτός ενδιαφέρονταν πολύ για την τύχη της και το μέλλον της. Γι αυτό όταν συνδέθηκε με στενή φιλία με το βασιλιά της Μακεδονίας Αντίγονο Γονατά, έκανε ό,τι μπορούσε για να καταστήσει τη μακεδονική κατοχή υποφερτή. Η βασική άποψη της διδασκαλίας του ήταν το δόγμα πως η φιλοσοφία πρέπει να εξυπηρετεί πραχτικούς σκοπούς, δηλαδή την ηθικοποίηση της κοινωνίας. 383-4

·         Ο αληθινά σοφός, δηλαδή ο τέλειος άνθρωπος, πρέπει κατά τον Ζήνωνα, να είναι και καρτερικός και υπομονητικός και να διώχνει τη λύπη, που είναι «άλογος συστολή της ψυχής». Ο σοφός, πρέπει ακόμα να μη θυμώνει και να μην επηρεάζεται από τα γύρω του περιστατικά. Η απάθεια είναι ένα από τα κυριότερα χαρακτηριστικά του σοφού. 386

·         Αφού δίδαξε ο αρχηγός της Στοάς και ιδρυτής του στωικισμού κοντά τριάντα χρόνια, στα 262/1 σε ηλικία 72 χρόνων αυτοκτόνησε, εφαρμόζοντας ο ίδιος εκείνα που δίδασκε πως δηλαδή πρέπει κανείς να τερματίζει τη ζωή του όταν πια δεν μπορεί τίποτε να προσφέρει ή όταν του είναι βάρος. 384

Η ΣΧΟΛΗ ΤΟΥ ΕΠΙΚΟΥΡΟΥ

·         Παρεξηγώντας πολλοί ορισμένες αρχές της διδασκαλίας του κι από εχτρική και πολεμική διάθεση, τον κατηγορούσανε για τις υλιστικές του διδασκαλίες και τονε λέγανε φαγά, γυναικά και ακόλαστο. Όλες όμως οι τέτοιες κατηγορίες είναι ασύστατες γιατί ο Επίκουρος δεν δίδαξε τον υλισμό της σάρκας και του στομαχιού αλλά το φιλοσοφικό υλισμό.411

·         Καμιά άλλη αρχαία φιλοσοφική σχολή δεν ευτύχησε να αποκτήσει  τόσους οπαδούς και μαθητές και να κρατήσει τόσα πολλά χρόνια.414

·         Ο κόσμος γεννήθηκε από τα άτομα και τον κενό χώρο. Ο κενός χώρος (αναφής φύσις) αποτελεί βασικό στοιχείο της φυσικής του Επίκουρου. Δίχως τον κενό χώρο δεν μπορεί να υπάρξει καμιά κίνηση… Από την κίνηση των ατόμων που πότε σμίγουν και πότε σπρώχνονται, γεννήθηκε το πλήθος  των κόσμων. Κι από την ασταμάτητη πάλι κίνηση των ατόμων προέρχεται η γένεση και ο χαλασμός των αισθητών όντων. 421

·         Ενώ η πολιτική ζωή δεν παρουσίαζε κανένα πια ενδιαφέρον μέσα στο χάος και στην αγωνία που δημιουργήθηκε από τη μακεδονική κατάχτηση, το αίσθημα της φιλίας πρόβαλε σαν το πιο μεγάλο και επιταχτικό καθήκον… Οι Επικούριοι, εκπροσωπώντας τα στρώματα του πληθυσμού που ακόμα δεν είχαν χειραφετηθεί από τις τοπικιστικές αντιλήψεις, προπαγάνδιζαν τη φιλία σαν το συνδετικό κρίκο που θα τους κρατούσε ασφαλισμένους από τις αναποδιές της ζωής και από κάθε λογής εναντιότητα.430

·         Ο φιλόσοφος δίδασκε από τη μια μεριά πως χρειάζεται μια λογική ρύθμιση των απολαύσεων κι από την άλλη πως δεν υπάρχουν φαντάσματα και τιμωρίες ύστερα από το θάνατο. Ο άνθρωπος μόνο σε τούτο τον κόσμο μπορεί να χαρεί τη ζωή, αρκεί να βάλει φρένα στις ορέξεις και τις απολαύσεις του.435

Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΣΤΑ ΧΡΟΝΙΑ ΤΗΣ ΕΣΧΑΤΗΣ ΠΑΡΑΚΜΗΣ

·         Όσο κι αν οι δυο μεγάλες Σχολές- των Επικούρείων και Στωικών- έβγαλαν πολλούς μαθητές και είχαν πολλούς οπαδούς, η φιλοσοφία στην Ελλάδα, τη Ρώμη , την Αλεξάνδρεια, την Πέργαμο, την Έφεσο κι αλλού άρχισε να παρακμάζει. Όσο περνούσαν τα χρόνια και η οικονομική κρίση υπονόμευε τα θεμέλια της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας τόσο και η ηθική και κοινωνική κρίση ξαπλώνονταν όλο και πιο πολύ. Είναι αλήθεια βέβαια, πως ούτε οι φιλόσοφοι έλειψαν ούτε οι ρήτορες, ούτε οι ποιητές, ούτε οι γραμματικοι, οι μυθιστοριογράφοι και οι ιστορικοί. Μα ενώ υπάρχουν πολλά ονόματα που θυμίζουν την πνευματική ζωή και κίνηση των προχριστιανικών  και πρωτοχριστιανικών χρόνων, λίγα ωστόσο είναι εκείνα που αντιπροσωπεύουν πραγματικές πνευματικές αξίες.452

·         Σιγά σιγά οι Νεοπυθαγόρειοι, οι Ορφικοί και οι Νεοπλατωνικοί, βρίσκοντας ευνοϊκή περίσταση, καταχτήσαν έδαφος. Μα η επικράτησή τους δεν ωφέλησε. Η διανοητική ζωή ολοένα ξέπεφτε και κατάντησε αγυρτία και μυστικισμός, που φορούσε τη μάσκα της φιλοσοφίας. Όμως η εποχή ήταν τέτοια που δε σήκωνε το σκοτεινό και ασυνάρτητο μυστικισμό των φιλοσόφων, ούτε χρειάζονταν την αποκρυφιστική διδασκαλία του Πλωτίνου. Οι μεσογειακές μάζες που είχαν απαθλιωθεί ζητούσαν κάποιο Σωτήρα. Γι αυτό λίγο αργότερα, ο ιουδαϊκός μεσσιανισμός της Παλαιστίνης βρήκε πολλούς οπαδούς ανάμεσα στα λαϊκά στρώματα των αστικών μεσογειακών κέντρων και μέσα σε δυο τρεις αιώνες ο χριστιανισμός ριζοβόλησε και γιγαντώθηκε. Από τότε πια παύει να ακούεται και η φωνή των Επικούρειων, που στάθηκε ίσαμε τα τελευταία η μόνη φωτεινή κραυγή μέσα στο σκοτάδι του μυστικισμού. Αλλά μαζί με τους Επικουρείους, παραμερίζονται, καταδιώκονται, φυλακίζονται και περιφρονούνται και πολλοί Νεοπλατωνικοί και Στωικοί. 457

·         Οι Ρωμαίοι ήταν λαός πολύ καθυστερημένος και κατ εξοχήν πολεμικός. Γι αυτό κι ενδιαφέρονταν πιο πολύ για τις θετικές επιστήμες που τις χρησιμοποιούσαν για τις πραχτικές τους  ανάγκες, παρά για τη θεωρία. Από την αιτία αυτή άργησαν να καταπιαστούν με τη φιλοσοφία. Όταν όμως καταχτήσανε την Ελλάδα και τη Μεσόγειο, δεν μπόρεσαν να μείνουν ουδέτεροι μπροστά στα φιλοσοφικά ρεύματα της εποχής τους. Κυρίως όμως ο στωικισμός ήταν εκείνος που ταίριαζε πιο πολύ με τη νέα πολιτικοικοινωνική κατάσταση που δημιουργήθηκε από τη ρωμαϊκή επικράτηση γι αυτό και είναι εκείνος που έδωκε τα πιο πολλά φώτα στους Ρωμαίους καταχτητές. 458

·         Στην αρχή, δηλαδή στα χρόνια της Δημοκρατίας, ο στωικισμός επηρέασε πολλούς Ρωμαίους στοχαστές και η ρωμαϊκή διανόηση δανείστηκε πολλά από τη στωική φιλοσοφία. Στα χρόνια όμως της Μοναρχίας τα πράγματα άλλαξαν, ο στωικισμός δεν συμβιβάζονταν με τις δεσποτικές αρχές που καθιέρωνε η Ρώμη, όχι μόνο στο πολίτευμά της, μα και στη διοίκηση των καταχτημένων επαρχιών. Όσο κι αν οι Στωικοί προσαρμόστηκαν στις νέες αυτές συνθήκες και προπαγάνδιζαν το δόγμα του μιχτού πολιτεύματος, οι Ρωμαίοι κυβερνήτες δεν καταλάβαιναν από θεωρίες και δεν ανέχονταν την ελευθερία της σκέψης και τις φιλοσοφικές συζητήσεις.  Εξάλλου μερικοί από τους μορφωμένους Ρωμαίους δεν ανέχονταν το δεσποτισμό κι έτσι ο στωικισμός που είχε πολλούς οπαδούς στη Ρώμη, έγινε η ιδεολογία των αντιπολιτευομένων. Από την αιτία τούτη, πολλοί από αυτούς στην πρώτη περίοδο της μοναρχίας εξορίστηκαν και μερικοί θανατώθηκαν. Από το Δομιτιανό μάλιστα διατάχτηκε η απέλαση των φιλοσόφων από τη Ρώμη και μαζί μ αυτούς ήταν και ο Επίκτητος.469

Η ΙΟΥΔΑΙΟ-ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ

·         Από την εποχή που οι Μακεδόνες κατάχτησαν την Ασία και η Ανατολή εξελληνίστηκε, παρατηρήθηκε στις περισσότερες περιοχές συμφιλίωση Εβραίων και Ελλήνων. Οι δυο αυτοί λαοί, με το να αναγκαστούν να εκπατρίζονται και να ζουν σε ξένες χώρες, ανταμώνονταν στις μεγάλες πόλεις και συμβιβάζονταν και τα περνούσαν καλά γιατί στη διασπορά τους βρίσκονταν κάτω από τους ίδιους όρους. Δε λέω, οι Έλληνες είχαν και όνομα και μια ένδοξη ιστορία. Μα οι τίτλοι αυτοί δεν έχουν πέραση όταν πρόκειται για τον πολύ λαό. Έπειτα και οι Ιουδαίοι που γέμισαν τα παράλια της Μεσογείου και τη Μικρασία και Νότια Βαλκανική βρέθηκαν στην ανάγκη όχι μόνο να ξεχάσουν πολλές από τις παλιές τους λατρευτικές συνήθειες μα και να προσαρμοστούν με τις συνήθειες των μερών που έγιναν δεύτερη πατρίδα τους και να μάθουν και τις μεσογειακές γλώσσες και κυρίως την ελληνική. Απ΄όλες αυτές τις αιτίες στους τελευταίους δυο αιώνες πριν από την αρχή της χρονολογίας μας, τα ανώτερα  στρώματα του Ιουδαϊσμού στην Παλαιστίνη επηρεάζονται από τα φιλοσοφικά ρεύματα που είχαν  κέντρο τους τας Αθήνας, Ρόδο, Αντιόχεια, Αλεξάνδρεια και άλλες ελληνικές πόλεις. Ο «Εκκλησιαστής» ένα από τα βιβλία της Παλαιάς Διαθήκης που γράφτηκε κατά το 200 πριν την αρχή της χρονολογίας μας, είναι στα βασικά του σημεία επηρεασμένος από τη στωική φιλοσοφία. Επίσης το βιβλίο «Σοφία» που νομίζεται πως είναι του Σολομώντα είναι επηρεασμένο από τις πλατωνο-πυθαγορικές δοξασίες, ενώ στην Ιερουσαλήμ οι πλούσιοι Εβραίοι που εμπορεύονταν και κρατούσαν στα χέρια τους την οικονομική ζωή, ήταν επηρεασμένοι από τον επικουρισμό και όχι μόνο δεν πίστευαν στο δόγμα της αθανασίας της ψυχής μα και καταπολεμούσαν τέτοιες δοξασίες... έτσι δεν άργησε να δημιουργηθεί μια ιουδαιοελληνική φιλοσοφία με σπουδαιότερο εκπρόσωπό της τον Φίλωνα. 478

·         Η Ιουδαϊκή διανόηση μέσω του Φίλωνα έδωκε στο χριστιανισμό το φιλοσοφικό μανδύα που του χρειάζονταν για να παρουσιαστεί στις εξωπαλαιστινιακές μάζες και κυρίως στα ανώτερα στρώματα , που μισούσαν και χλεύαζαν τις γύρω στο Ναζωραίο παραδόσεις και διδασκαλίες.483

·         Μελετώντας κανείς τα συγγράμματα του Ιουδαίου ελληνιστή και φιλοσόφου βλέπει στο πρόσωπό του το διανοούμενο που βάλθηκε να συμβιβάσει την ιουδαϊκή θεολογία με τη μεταφυσική του πλατωνισμού και τη θεοσοφία του νεώτερου στωικισμού. Έτσι, χρησίμεψε σαν πρόδρομος του νεοπλατωνισμού κι αργότερα, όταν πια ο χριστιανισμός απλώθηκε, έδωκε εξόν από τη διδασκαλία για το Λόγο, κι άλλα στοιχεία, για τη διαμόρφωση των δογμάτων της χριστιανικής εκκλησίας. Όμως οι ομόφυλοί του τον αγνόησαν γιατί από αυτούς οι ανώτερες τάξεις ήταν προσκολλημένες  στη Βίβλο και τα λαϊκά στρώματα ζητούσαν τον Μεσσία-Σωτήρα που θα λύτρωνε το λαό του Ισραήλ από τα βάσανα και τις πίκρες της σκλαβιάς του. 483

ΟΙ ΤΕΛΕΥΤΑΙΕΣ ΣΧΟΛΕΣ

·         Στα χρόνια αυτά σημειώθηκε μια νέα κίνηση και γύρω στον αριστοτελισμό και πλατωνισμό. Έδρα της νέας Σχολής ήταν αι Αθήναι, όπου νεοπλατωνικοί και αριστοτελικοί προσπαθούν να δώσουν νέα πνοή στα παλαιά φιλοσοφήματα της Ακαδημίας και του Λυκείου, ανακατεύοντάς τα με νέα δόγματα… Μα η Σχολή της Αθήνας, όσο κι αν βρίσκονταν σε παρακμή κρατούσε ακόμα κάτι από την παλιά της αίγλη. Γι αυτό και γίνεται ο στόχος της αυτοκρατορικής εξουσίας, γιατί ο νικητής χριστιανισμός δε νιώθει το έδαφός του στερεό και σίγουρο. Τα δογματικά ζητήματα γύρω στη θεότητα του Ιησού είχαν δημιουργήσει όπως ξέρουμε μεγάλο σάλο μέσα στην Εκκλησία και παρόλες τις αποφάσεις των Οικουμενικών Συνόδων, οι αιρετικοί όλο και πλήθαιναν. Έπρεπε λοιπόν να κλείσει η Αθηναϊκή Σχολή που με το μυστικόπαθο νεοπλατωνισμό τους τροφοδοτούσε με θεωρητικά επιχειρήματα τους αιρετικούς. Έτσι ο Ιουστινιανός με το διάταγμά του (529) απαγόρεψε να διδάσκεται στην πόλη της Παλλάδας η φιλοσοφία. «Μηδείς διδασκέτω εν Αθήναις φιλοσοφίαν». Και έβαλε τελεία και παύλα σε κάθε πνευματική κίνηση. Ο μεσαίωνας αρχίζει κι ανοίγει στην ιστορία μια νεα περίοδο που κρατά σχεδόν χίλια χρόνια. Στην περίοδο αυτή στην Ανατολή και Δύση γίνεται πολύς λόγος – κυρίως ύστερα από τον Ι΄αιώνα- για τον Πλάτωνα και τον Αριστοτέλη, δεν υπάρχουν όμως στοχαστές με δημιουργική πνοή. Οι διδασκαλίες μόνο των δυο αυτών φιλοσόφων προκαλούν κάποιο ενδιαφέρον, γιατί χρησιμεύουν σα λίπασμα για να θρέψουν το «πνευματικό» δέντρο της χριστιανικής θρησκείας. 526

·         Η τυπογραφία από τη μια μεριά κι οι αρχαιολογικές έρευνες από την άλλη, ξανάδωσαν στον αρχαίο κόσμο την παλιά του αίγλη. Η νέα τάξη που ανέβαινε- ο αστισμός-  μην έχοντας δικά της ιδεολογικά όπλα για να πολεμήσει τη φεουδαρχία, στηρίχτηκε στον ελληνικό πνευματικό πολιτισμό και στην αρχαία ελληνική και λατινική ιστορία για να θεμελιώσει το νέο της καθεστώς. Στην Ιταλία πρώτα- περίοδος της Αναγέννησης- και στην άλλη Ευρώπη ύστερα, τα αρχαία ελληνικά και λατινικά κείμενα που η Παπική Εκκλησία άλλα είχε καταστρέψει κι άλλα καταδίκασε να μένουν κρυμμένα και ξεχασμένα σε βιβλιοθήκες και υπόγεια, βγήκαν στο φως της δημοσιότητας κι από τότε οι φιλολογικές έρευνες πάνω σε αυτά έδωκαν στην ανερχόμενη αστική τάξη τον ιδεολογικό εξοπλισμό που της ήταν απαραίτητος για να πολεμήσει την «αυθεντία» της Εκκλησίας και να δώσει γερό σκούντημα στις επιστημονικές έρευνες και μελέτες πάνω σε όλα τα προβλήματα του καιρού της, που ζητούσαν τις ανάλογες λύσεις για να τραβήξει ο τροχός της ιστορίας προς τα εμπρός.527