ΤΖΟΝΑ ΛΕΡΕΡ: " Ο Προυστ ήταν νευροεπιστήμονας"

       (εκδόσεις ΑΒΓΟ, 2008)

·         Για κάποιο λόγο τα νεογέννητα εγκεφαλικά κύτταρα μάς κάνουν χαρούμενους. Κι ενώ η ελευθερία παραμένει αφηρημένη ιδέα, η νευρογένεση αποτελεί κυτταρική απόδειξη ότι εξελιχτήκαμε με σκοπό να μη σταματήσουμε ποτέ να εξελισσόμαστε. Η Έλιοτ είχε δίκιο: το να είναι  κανείς ζωντανός σημαίνει ότι ξεκινάει διαρκώς από την αρχή. Όπως έγραψε στο Μίντλμαρτς , «το μυαλό είναι τόσο δραστικό όσο ο φωσφόρος». Καθώς αρχίζουμε την κάθε μέρα με έναν ελαφρώς καινούργιο εγκέφαλο, η νευρογένεση εξασφαλίζει ότι δεν σταματάμε ποτέ να αλλάζουμε. Μέσα στη διαρκή αναταραχή των κυττάρων μας- στην ακατάσχετη πλαστικότητα του εγκεφάλου μας- έγκειται η ελευθερία μας. 69

·         Αυτό που προσδίδει την ανθρώπινη ιδιότητα και τη μοναδικότητα στον καθένα μας δεν είναι απλώς τα γονίδια που έχουμε φυλαγμένα στα ζευγάρια των βάσεων του DNA,  αλλά ο τρόπος με τον οποίο τα κύτταρά μας, συνδιαλεγόμενα με το περιβάλλον μας, ανατροφοδοτούν το DNA μας, αλλάζοντας τον τρόπο που ερμηνεύουμε τον εαυτό μας. Η ζωή έχει διαλεκτικό χαρακτήρα. 72

·          Παρ’ όλο που τα γονίδια είναι υπεύθυνα για τα γενικά ανατομικά χαρακτηριστικά του εγκεφάλου, οι εύπλαστοι νευρώνες μας είναι σχεδιασμένοι να προσαρμόζονται στις εμπειρίες μας. Όπως το ανοσοποιητικό μας σύστημα, το οποίο τροποποιεί τον εαυτό του ανταποκρινόμενο στους παθογόνους μικροοργανισμούς που συναντάει (δεν διαθέτουμε τα Β λεμφοκύτταρα των γονιών μας), ο εγκέφαλος προσαρμόζεται διαρκώς στις εκάστοτε συνθήκες ζωής. Γι αυτό το λόγο οι τυφλοί μπορούν να χρησιμοποιήσουν τον οπτικό φλοιό για να διαβάζουν τη γραφή Μπράιγ  και οι κωφοί να επεξεργαστούν τη νοηματική γλώσσα στον ακουστικό φλοιό. 74

·         Σύμφωνα με τους υπολογισμούς του Κίμουρα, ένα μέσο γονιδίωμα μεταβαλλόταν με εκατό φορές μεγαλύτερο ρυθμό απ’ όσο προέβλεπαν οι εξισώσεις της εξέλιξης. Πράγματι, το DNA άλλαζε τόσο πολύ, ώστε δεν ήταν δυνατό να ευθύνεται η φυσική επιλογή για όλες αυτές τις αποκαλούμενες προσαρμογές. Αν όμως δεν ήταν η φυσική επιλογή που κατηύθυνε την εξέλιξη των γονιδίων μας, τότε τι την κατηύθυνε; Η απάντηση του Κίμουρα ήταν απλή: το χάος. Η καθαρή τύχη. Τα ζάρια της μετάλλαξης και η ρουλέτα της γενετικής απόκλισης. Στο επίπεδο του DNA  η εξέλιξη λειτουργεί κατά κύριο λόγο στην τύχη. Το γονιδίωμά μας είναι ένα μητρώο τυχαίων σφαλμάτων. 76-7

·         Κάθε φορά που θυμόμαστε κάτι, η νευρωνική δομή της μνήμης υφίσταται λεπτεπίλεπτες μεταβολές, μια διεργασία που καλείται  «επανεδραίωση». (Ο Φρόιντ αποκαλούσε αυτή τη διεργασία «αναδρομικότητα». )Το έγγραμμα τροποποιείται απουσία του αρχικού ερεθίσματος, με αποτέλεσμα να αφορά λιγότερο αυτό που θυμόμαστε και περισσότερο τον εαυτό μας. 127

·         Οι νευροεπιστήμονες γνωρίζουν πλέον ότι αυτό που βλέπουμε τελικά επηρεάζεται σε μεγάλο βαθμό από τη λεγόμενη κατιούσα ή «από πάνω προς τα κάτω»  επεξεργασία, ένας όρος που περιγράφει τον τρόπο κατά τον οποίο τα στρώματα του εγκεφαλικού φλοιού προβάλλουν προς τα κάτω και επηρεάζουν (διαστρεβλώνουν θα έλεγαν κάποιοι) όσα αντιλαμβανόμαστε πραγματικά. Μόλις οι προσληφθείσες από το μάτι πληροφορίες εισέλθουν στον εγκέφαλο, ακολουθούν δύο διαφορετικές οδούς, μια ταχεία και μια βραδεία. Η γρήγορη οδός μεταδίδει ταχύτατα μια χονδροειδή και ασαφή εικόνα στον προμετωπιαίο φλοιό, μια εγκεφαλική περιοχή που συμμετέχει στην ενσύνειδη σκέψη. Εν τω μεταξύ η βραδεία οδός ακολουθεί μια δαιδαλώδη διαδρομή μέσα στον οπτικό φλοιό, ο οποίος αρχίζει να αναλύει και να τελειοποιεί σχολαστικά τις γραμμές φωτός. Η αργή εικόνα φτάνει στον προμετωπιαίο φλοιό περίπου πενήντα χιλιοστά του δευτερολέπτου μετά τη γρήγορη εικόνα… Ο εξωτερικός κόσμος αναγκάζεται να συμμορφωθεί με τις προσδοκίες μας. Αν αποκλειστούν αυτές οι ερμηνείες, τότε η πραγματικότητά μας παύει να είναι αναγνωρίσιμη. 156-7

·         Ο νους δημιουργεί τον κόσμο, όπως ο ζωγράφος δημιουργεί έναν πίνακα. 165

·         Από το σημείο αυτό και μετά δεν μπορούμε να ξεχωρίσουμε αυτά που επινοεί το μυαλό μας από αυτά που υπάρχουν πραγματικά. Ενεργοποιούνται ακριβώς οι ίδιοι νευρώνες, είτε βλέπουμε ένα πραγματικό βουνό, είτε το φανταζόμαστε. 170

·         Στο έξω γονατώδες σώμα, το παχύ νεύρο που συνδέει τον οφθαλμό με τον εγκέφαλο, προβάλλουν δέκα φορές περισσότερες νευρικές ίνες από το φλοιό προς το μάτι από όσες από το μάτι προς το φλοιό. Εμείς οι ίδιοι αναγκάζουμε τα μάτια μας να ψεύδονται.171

·         Ο εγκέφαλος έχει εμμονή με την τάξη… αυτό το εγκεφαλικό ένστικτο- αυτή η απελπισμένη αναζήτηση για ένα μοτίβο, οποιοδήποτε μοτίβο- είναι η πηγή της μουσικής. Όταν ακούμε μια συμφωνία, ακούμε ένα θόρυβο σε εξέλιξη, κάθε νότα που μπερδεύεται με την επόμενη. Ο ήχος φαίνεται συνεχής… Άπαξ και ο εγκέφαλος εντοπίσει κάποιο μοτίβο, αυτόματα αρχίζει να κάνει προβλέψεις, προσπαθώντας να φανταστεί ποιες νότες θα ακολουθήσουν. Προβάλλει στο μέλλον μια φανταστική τάξη, μεταθέτοντας τη μελωδία που μόλις ακούσαμε στη μελωδία που περιμένουμε να ακούσουμε. 187

·         Όμως για να γίνει επιθυμητό ένα μοτίβο από τον εγκέφαλο, αυτό πρέπει πρώτα να κατακτηθεί με κόπο. Η μουσική μάς συγκινεί όταν αναγκάζει τον ακουστικό φλοιό να προσπαθήσει πολύ για να ανακαλύψει την υποβόσκουσα τάξη της. Αν η μουσική είναι ολοφάνερη, αν τα μοτίβα της είναι διαρκώς παρόντα, τότε γίνεται ενοχλητικά βαρετή. Γι αυτό το λόγο οι συνθέτες παρουσιάζουν το μουσικό θέμα στην αρχή του έργου και στη συνέχεια σκοπίμως και επιμελώς το αποφεύγουν μέχρι το τέλος. Για όσο περισσότερη ώρα μας αρνούνται το μοτίβο που περιμένουμε, τόσο μεγαλύτερη είναι η συναισθηματική αποκλιμάκωση, όταν το μοτίβο επιστρέφει σώο και αβλαβές. Ο ακουστικός φλοιός αγαλλιάζει. Βρήκε την τάξη που τόσο αναζητούσε. 188

·         Η αβεβαιότητα προκαλεί το συναίσθημα. Η μουσική είναι μια φόρμα της οποίας το νόημα εξαρτάται από την παραβίασή της.  Η μουσική του Στραβίνσκι είναι μια διαρκής παραβίαση. Ενώ το καλλιεργημένο κοινό πίστευε ότι η μουσική είναι ένα σύνολο σύμφωνων συγχορδιών που παίζονται  σε συγκεκριμένο μέτρο, ο Στραβίνσκι  συνειδητοποίησε ότι αυτό ήταν  λανθασμένο. Οι όμορφοι ήχοι είναι βαρετοί. Η μουσική είναι ενδιαφέρουσα μόνο όταν μας προκαλεί ένταση, και η πηγή της έντασης είναι οι ανιθέσεις.190

·         Παραβιάζοντας κάθε κανόνα που νομίζουμε ότι ξέρουμε, ο Στραβίνσκι μας αναγκάζει να αναγνωρίσουμε το γεγονός ότι έχουμε προσδοκίες, ότι το μυαλό επιθυμεί συγκεκριμένα είδη κανονικότητας, τα οποία ακολουθούνται από συγκεκριμένα είδη λύσης. Όμως στην Ιεροτελεστία αυτές οι προσδοκίες μένουν μετέωρες. Δεν γνωρίζουμε ποια νότα θα ακολουθήσει. Και αυτό μας προκαλεί εκνευρισμό. 191

·         Όμως η μοχθηρότητα του Στραβίνσκι  οφειλόταν στη βαθιά κατανόηση του ανθρώπινου νου. Συνειδητοποίησε ότι η κινητήρια δύναμη της μουσικής είναι οι αντιθέσεις και όχι οι σύμφωνες συγχορδίες. Η τέχνη που μας κάνει να αισθανόμαστε είναι η τέχνη που μας πονάει. Και τίποτε δεν μας πονάει όπως μια ανελέητη συμφωνία. Για ποιο λόγο είναι η μουσική σε θέση να προκαλεί τόσο πόνο; Επειδή επιδρά κατευθείαν στα αισθήματά μας. Δεν επεμβαίνουν σκέψεις στα συναισθήματα που προκαλεί. 192

·         Για ποιο λόγο ο Στραβίνσκι δεν παρέμενε ο ίδιος; Όπως παρατήρησε ο Μπομπ Ντίλαν, ένας άλλος χαμαιλέων της μουσικής , «Όποιος δεν ασχολείται με τη γέννησή του, ασχολείται με το θάνατό του». Ο μεγαλύτερος φόβος του Στραβίνσκι ήταν ο αργός θάνατος της προβλεψιμότητας… Είχε καταλάβει ότι με το πέρασμα του χρόνου ο διάφωνος χαρακτήρας του νέου ήχου γινόταν σύμφωνος. Το μυαλό μάθαινε να ερμηνεύει τον ασαφή θόρυβο, με αποτέλεσμα η σύνθεση να παύει να είναι τρομακτική. 194

·         Είναι δύσκολο να αποκαλυφθεί η παρουσία των γλωσσολογικών δομών. Είναι σκοπίμως αόρατες, αποτελώντας την κρυφή σκαλωσιά των προτάσεών μας. Η Στάιν είχε τη φαεινή ιδέα ότι ο αναγνώστης αντιλαμβάνεται τη γραμματική μόνο όταν αυτή ανατρέπεται. Όπως ο Στραβίνσκι είχε αποκαλύψει τις συμβάσεις στη μουσική αδιαφορώντας γι αυτές, έτσι και η Στάιν αποκάλυψε τη δύναμη της γραμματικής αδιαφορώντας γι αυτήν. 233

·         Αν όμως ο νους έχει τόσο φευγαλέο χαρακτήρα, πώς προκύπτει ο εαυτός;  Γιατί νιώθουμε ότι είμαστε κάτι παραπάνω από ένα σύνολο ασύνδετων σκέψεων; Η αποκάλυψη της Γουλφ ήταν ότι αναδυόμαστε μέσα από τις δικές μας εφήμερες ερμηνείες του κόσμου που μας περιβάλλει. Όποτε αισθανόμαστε κάτι, επινοούμε εκ φύσεως ένα υποκείμενο για το αίσθημά μας, κάποιον που αντιλαμβάνεται όσα αντιλαμβανόμαστε. Ο εαυτός είναι αυτό το υποκείμενο. Είναι η ιστορία που αφηγούμαστε σε μας για όσα βιώνουμε.240

·         Πειράματα επί πειραμάτων έχουν δείξει ότι οποιαδήποτε αισθητηριακή  εμπειρία διατηρείται περίπου για δέκα δευτερόλεπτα στη βραχυπρόθεσμη μνήμη. Μετά την πάροδο αυτών των δευτερολέπτων εξαντλούνται οι δυνατότητες του εγκεφάλου για το παρόν και η συνειδησιακή λειτουργία του πρέπει να αρχίσει εκ νέου, με νέα ροή πληροφοριών. Όπως προέβλεψαν οι μοντερνιστές, ο φαινομενικά αμετάβλητος εαυτός είναι στην πραγματικότητα μια ατελείωτη παρέλαση μεμονωμένων στιγμών. 249

·         Αυτό σημαίνει ότι ο νους δεν είναι μια περιοχή του εγκεφάλου. Είναι μια διεργασία. 250

·         Κι ενώ το μεσολόβιο επιτρέπει στον καθένα μας να πιστεύει στη μοναδικότητά του, το κάθε Εγώ είναι στην πραγματικότητα πολλαπλό. Οι ασθενείς με διατομή του μεσολοβίου αποτελούν ζωντανή απόδειξη των πολλαπλών και διαφορετικών διανοιών του καθενός. Όταν κοπεί το μεσολόβιο οι πολλαπλοί εαυτοί μπορούν πλέον να εκφραστούν ελεύθερα. Ο εγκέφαλος  παύει να καταστέλλει τις εσωτερικές αντιφάσεις του. Κάποιος ασθενής που διάβαζε ένα βιβλίο ένιωθε ότι το δεξί του ημισφαίριο, το οποίο ήταν αγράμματο, βαριόταν υπερβολικά από τα γράμματα στη σελίδα. Το δεξί ημισφαίριο διέταζε το αριστερό χέρι να πετάξει το βιβλίο μακριά. Ένας άλλος ασθενής φορούσε τα ρούχα του με το αριστερό του χέρι, ενώ το δεξί του χέρι τού τα έβγαζε. Κάποιος άλλος είχε ένα αριστερό χέρι που φερόταν αγενώς στη σύζυγό του. Μόνο το δεξί του χέρι (και το αριστερό ημισφαίριο) ήταν ερωτευμένο.252-3

·         Ο εαυτός είναι το δικό μας έργο τέχνης, μια μυθιστορία πλασμένη από τον εγκέφαλο με σκοπό να βγάλει νόημα από την ίδια του την απουσία ενότητας. Σε έναν κατακερματισμένο κόσμο ο εαυτός είναι το μοναδικό μας «μοτίβο, επαναλαμβανόμενο, το μισό ως ανάμνηση και το άλλο μισό ως πρόβλεψη». Αν δεν υπήρχε αυτός, τότε δεν θα υπήρχε τίποτε. Θα ήμασταν ένας εγκέφαλος γεμάτος χαρακτήρες που μάταια αναζητά ένα συγγραφέα. 257

·         Ο πλασματικός εαυτός προκαλεί καθ’ όλα πραγματικές μεταβολές στον τρόπο ενεργοποίησης των νευρώνων. Θα λέγαμε ότι το φάντασμα ελέγχει τη μηχανή. Ωστόσο, όταν ο εαυτός δεν προσηλώνει την προσοχή του, τότε όσα συλλαμβάνονται από τις αισθήσεις μας δεν συνειδητοποιούνται ποτέ. Αυτοί οι νευρώνες σταματούν να ενεργοποιούνται και το τμήμα της πραγματικότητας που αντιπροσωπεύεται από αυτούς παύει να υπάρχει. 258

·         Το κεφάλι σας περιέχει εκατό δισεκατομμύρια ηλεκτρικά κύτταρα, αλλά ούτε ένα από αυτά δεν είναι εσείς, ούτε ενδιαφέρεται για σας. Στην πραγματικότητα ούτε καν υπάρχετε. Ο εγκέφαλος δεν είναι τίποτε παραπάνω από μια ατέρμονη παλινδρόμηση ύλης, η οποία μπορεί να αναχθεί στους ψυχρούς νόμους της φυσικής. Αναμφίβολα όλα αυτά είναι αλήθεια. Και πάλι όμως εάν ο μηχανιστικής φύσεως νους στερηθεί την ψευδαίσθηση ενός εαυτού, αν δεν υπάρχει φάντασμα στη μηχανή, τότε όλα καταρρέουν. Τα αισθητηριακά δεδομένα δεν βγάζουν νόημα. Η πραγματικότητα διαλύεται. 260

·         Αυτή η πραγματικότητα- ο κόσμος ιδωμένος απουσία του εαυτού- είναι ακριβώς αυτό που δεν μπορούμε να δούμε ποτέ. 266

·         Γνωρίζουμε πλέον αρκετά, ώστε να γνωρίζουμε ότι ποτέ δεν θα μάθουμε τα πάντα. Γι αυτό το λόγο χρειαζόμαστε την τέχνη. Η τέχνη μάς διδάσκει πώς να συνυπάρχουμε με το μυστήριο… Όταν τολμάμε να ξεπεράσουμε τα όρια της γνώσης μας, το μόνο που διαθέτουμε είναι η τέχνη. 277